SASANIDZI I ZARATUSZTRIANIZM CZĘŚĆ (1)

W KONFRONTACJI Z IMPERIUM ROMANUM

Sasanidzi – dynastia panująca w Iranie w latach 224–651 naszej ery.

Za jej protoplastę uznawany jest Sasan, pasterz (według innych źródeł arcykapłan Anahity), będący podobno potomkiem Achemenidów. Jego syn, Papak (panował prawdopodobnie w latach 208–222) zjednoczył Fars (Persję właściwą). Jego następca Ardaszir I wypowiedział posłuszeństwo partyjskiemukrólowi królów Artabanowi IV. W 224 roku pokonał go pod Hormizdeganem, kładąc kres panowaniu partyjskiej dynastii Arsacydów. W 226 r. opanował Mezopotamię i rok później ogłosił się „Wielkim Królem, Królem Królów”. Do około 239 roku opanował całe imperium partyjskie i stłumił wszelkie przejawy posłuszeństwa wobec Partów.

Pierwszym okresem potęgi dynastii było panowanie jej drugiego władcy, Szapura I, który w roku 244 pokonał cesarza Gordiana III, a następnie zmusił do zawarcia korzystnego dla siebie pokoju jego następcę, Filipa Araba. Szczytowym momentem wojen Szapura z Rzymem było zniszczenie całej armii rzymskiej i wzięcie do niewoli cesarza Waleriana ok. r. 260.

Po śmierci Szapura I nastąpił jednak okres zamętu, po części spowodowany niepokojami religijnymi wynikającymi z ekspansji nowo powstałego manicheizmu, jak również chrześcijaństwa, które to religie zdawały się podważać fundamenty państwa, pierwsza poprzez radykalizm swej doktryny, druga poprzez związki z Rzymem.

To wtedy Sasanidzi nadali liczne przywileje zoroastryjskiemu klerowi, który wydawał się silną gwarancją stabilności władzy. Po prześladowaniach chrześcijan w IV wieku, Jezdegerd I zwołał w roku 410 synod duchowieństwa, podczas którego powołano do życia odrębny Kościół perski, który odtąd funkcjonował jako część struktury religijnej, administracyjnej i prawnej państwa Sasanidów.

Poza tym krajem wstrząsały wojny domowe pomiędzy członkami dynastii wspieranymi przez różne odłamy arystokracji. Państwo odzyskało siły za długich rządów Szapura II (309–379), który stoczył szereg zwycięskich wojen z Rzymem.

Rządy dynastii Sasanidów pod kilkoma istotnym względami różniły się od wcześniejszych panujących w Iranie. Po pierwsze, w stopniu dotychczas niespotykanym nawiązywali oni do tradycji Achemenidów (którzy już wtedy w zbiorowej pamięci stali się półlegendarnymi Kejanidami) i innych czysto irańskich, przeciwstawiając je greckim i rzymskim – opierali się więc na ideologii o charakterze narodowym.

UWAGA 1.
Nie nakeży mieć złudzeń że jakakolwiek naród, czy grupa jest calkowicie wolna od nacjonalizmu i fanatyzmu. Okres panowania Dynastii Achemenidzkiej, czy Sasanidzkiej stanowi pożywkę dla różnego autoramentu nacjonalizmu Irańskiego. Zarówno nacjonalizm, jak i fanatyzm są sprzeczne, z przesłaniem Zaratusztry, toteż podkreślamy, że materiały historyczne i dotyczące kultury Iranu, służą lepszej orientacji w warunkach rozwoju i przemian zaratusztrianizmu, a nie wspieraniu nardowych ambicji takiej czy innej nacji.

Po drugie, przynajmniej od czasu śmierci Szapura I (240–270), coraz silniejsze były związki państwa z zaratusztrianizmem, który stał się niejako religią oficjalną, co prowadziło do prześladowania innych wyznań, chociaż nigdy nie przybrało ono charakteru systematycznego.

UWAGA 2.
W okresie panowania Sasanidów, zaratusztrianizm stał się dominującą religią imperium. Badacze spierają się czy ten proces wynikał z zapożyczenia konceptu religii państwowej z imperium rzymskiego, czy były to zjawiska przebiegające równolegle w Bizancjum i Persji sasanidzkiej.

Szapur I (241 – 272 r. n.e.) dążył do odbudowania dawnej potęgi Persji, przyjął tytuł szachinszach eran ud aneran (król królów Ariów i nie-Ariów). Za jego czasów działał w Persji prorok Mani. Znalazł oparcie we władcach Persji, jednak ich przychylność skończyła się po dojściu do władzy Bahrama I, a przede wszystkim po krytyce kapłanów zoroastryjskich. Ok. 276 roku Mani został na polecenie króla uwięziony w Gundiszapurze w południowo-zachodniej Persji, a w końcu zabity. Jego koncepcja religijna, która u podstaw negowała świat materialny stanowiła dla władzy szachinszachów rzeczywiste zagrożenie. Natomiast Zaratusztrianizm wydawał się być bezpiecznym rozwiązaniem. Incydent z manicheizmem był sygnałem ostrzegawczym, że religia może być zagrożeniem dla struktur państwa. Stąd wzrastające poparcie dla zaratsztrianizmu i wiązanie jego kapłanów z władzą.

Każde z tych Imperiów jak widać dążyło do jak najsilniejszej integracji i konsolidacji wobec zewnętrznych zagrożeń. Po 304 roku kiedy edykty Dioklecjana okazały się nieskuteczne, prześladowania chrześcijan ustały, a w ciągu kilku lat polityka religijna władców Rzymu zmieniła wektor o 180 stopni. Rozsądnym wydaje stwierdzenie że zarówno decyzja cesarza Galeriusza (311 r n.e.) jak i edykt Mediolański Konstantyna (313 r. n.e.) o powiązaniu władzy z religią chrześcijańską, nie mogła pozostać niezauważona w Imperium Perskim toczącym ciągłą walkę z Rzymem. Korzyści płynące z powiązania religii z władzą dla obu państw wydają się oczywiste.

Zanim w Persji rozpoczęły się prześladowania innowierców w Bizancjum miał miejsce Sobór nicejski I zgromadzenie biskupów chrześcijańskich Cesarstwa Rzymskiego, zwołane przez cesarza Konstantyna Wielkiego do Nicei w Bitynii, trwające od 19 do 25 lipca 325 roku. Podczas obrad sformułowano wyznanie wiary, w którym rozwinięto i sprecyzowano naukę o Bogu Ojcu i Synu Bożym, kształtując doktrynalne podstawy tego, co później nazwano ortodoksją chrześcijańską. Nie pozostało to chyba bez wpływu na podobne procesy w Persji. Te zjawiska przypadają na okres panowania Szapura II, który zintensyfikował konsolidację religi z państwem. Za panowania Szapura II nastąpiła intensyfikacja prac nad kodyfikacją ksiąg zaratusztriańskich rozpoczęta za panowania Ardaszira I (226-241). Uzupełnił Awestę kapłan Tansar i dokonano jej ostatecznej redakcji.

W zaratusztriańskiej Persji rządzonej przez Szapura II w 341 roku rozpoczęły się prześladowania, w których zginęło około 1150 chrześcijan. Prześladował on chrześcijan jako agentów imperium rzymskiego, ponieważ w tym czasie Konstantyn sprzyjał chrześcijaństwu. Podobne prześladowania spotkały zaratusztrian w Anatolii i Armenii i innych terytoriach pod rządami Rzymu. (Mary Boyce)

Po trzecie wreszcie, stopniowo następowała centralizacja rządów, która osiągnęła szczyt za panowania Chosrowa I (531–579).

Wkrótce jednak nastąpił długotrwały kryzys, trwający aż do roku 531. Początkowo wynikał on z brutalnej walki jaką prowadziła arystokracja i kler przeciwko monarchii, chcąc uzyskać jak najwięcej niezależności kosztem jej władzy. Kolejni władcy ginęli w wyniku spisków, a zajęci tłumieniem ciągłych rebelii oraz strachem przed nimi nie byli w stanie rządzić efektywnie. W drugiej połowie V wiekujednak głównym problemem stało się zagrożenie zewnętrzne ze strony koczowniczego ludu Heftalitów. Peroz I (459–484) został przez nich pokonany i zabity, a jego syn Kawad I (488–496 i 498–531), im zawdzięczał powrót na tron, ale w zamian musiał płacić roczny trybut. Te klęski stały się impulsem do przeprowadzenia reform, które rozpoczął Kawad, a kontynuował jego następca, Chosrow I (531–579).

użyto map ze strony: https://sites.google.com/a/umich.edu/imladjov/maps