Chorezm – historyczna kraina nad dolną Amu-darią, obejmująca obszar dzisiejszego Uzbekistanu, Turkmenistanu i części Iranu. Według m.in. Josefa Markwarta na dworze króla Chorezmu, Wisztaspy, miał działać prorok Zaratusztra.
Badania archeologiczne wskazują, że od ok. VIII w. p.n.e. nastąpił rozwój ekonomiczny kraju, silnie rozwinęła się sieć kanałów nawadniających. W VI wieku p.n.e. Chorezm wszedł w skład imperium Achemenidów. W roku 328 p.n.e. król Chorezmu ofiarował Aleksandrowi Macedońskiemu rękę swej córki i sojusz, dzięki czemu przez następne 300 lat Chorezm wzmocnił swoją pozycję w regionie. Dowodem dostatku i potęgi Chorezmu są pozostałości mocno ufortyfikowanych miast pochodzących z okresu pomiędzy IV a I wiekiem p.n.e. W czasach chińskiej dynastii Han kraj znalazł się w orbicie jej zainteresowania, bez jakichkolwiek trwałych skutków.
W II wieku n.e. na terenie Chorezmu znane było lokalne pismo, oparte na alfabecie aramejskim.
W IV-X w. n.e. władała Chorezmem, zgodnie z przekazem Biruniego, dynastia Afrygidów, która po roku 712 musiała podporządkować się Arabom pod wodzą Kutajby Ibn Muslima.
https://dl.wdl.org/15030.png
Przez tysiąc lat zaratusztrianizm był dominującą religią w Chorezmie, Sogodianie i Baktrii. W dolnym biegu rzeki Amu Darii, trzy kilometry od miasta Khojeili, znaleziono unikalny kompleks archeologiczny – Mizdakhan . Kompleks usytuowany jest na trzech wzgórzach. We wschodniej części znaleziono wiele komór grobowych dla przeznaczonych do umieszczania w nich ossuariów (niewielkie sarkofagi na kości) typowych dla zwyczajów pogrzebowych zaratusztrian. Kompleks jest pozostałością po mieście, które niegdyś było centrum handlu i rzemiosła Chorezmu. Przez to miasto przebiegało jedno z odgałęzień Wielkiego Jedwabnego Szlaku.
Mizdakhan to cały kompleks miejsc historycznych i archeologicznych położony na trzech wzgórzach i równinie między nimi. Płaski szczyt zachodniego wzgórza jest zwieńczony ruinami twierdzy Gyaur-kala , zbudowanej w IV wieku p.n.e. i strzegącej wielkiego miasta, które kiedyś istniało na wschodnim wzgórzu. Naukowcy utożsamiają Mizdakhan z miastem Mazda wspomnianym w świętej księdze Zoroastrian „Avesta”, zbudowanej na cześć Ahura-Mazdy. Teraz wschodnie wzgórze zajmuje najstarsza nekropolia w Azji Środkowej.Rozciąga się na powierzchni około 100 hektarów, a według historyków jego wiek wynosi ponad dwa tysiące lat. Na zboczach wzgórza przetrwało wiele ossuariów – glinianych zbiorników kości martwych zaratusztrian. Odkryto tutaj także bogaty pochówek w ceramicznym sarkofagu, w niektórych ossuariach znajdowały się przedmioty rytualne wykonane ze złota, symbole religijne i inskrypcje w języku chorezmiańskim. Większość cmentarzyska ossuarnego jest nadbudowana muzułmańską nekropolią, pierwsze pochówki islamskie pojawiły się wkrótce po podbiciu Chorezmu przez Arabów.
Nieopodal Mizdakhan znajduje się Chilpik – dobrze zachowana starożytna kultowa budowla zaratusztriańska. Według legendy to miejsce, w którym Zaratusztra napisał pierwsze wiersze Awesty. Potężne mury twierdzy Ayaz-Kala ,Toprak-Kala , Kuy-Krilgan-Kala , Burgun-Kala, Dev-Kala są nadal integralną częścią krajobrazu Chorezmu. Badając te ogromne ruiny pradawnych miast, archeolodzy znaleźli pozostałości świątyń ognia, artykułów gospodarstwa domowego, przedmiotów codziennego użytku ceramiki i rzeźb – związanych z mitologią i religią zaratusztrianizmu i odnoszących się do Awesty. Na przykład we wnętrzu Toprak-Kala znaleziono fragmenty malowideł ściennych i rzeźb dekoracji związanych z Amszaspandami i Jazatami.
Na wzgórzach Afrosiab , które kryją ruiny starożytnej stolicy Sogodyjskiej, Marakandy (Samarkandy), odnaleziono statuetki zaratusztriańskiej Jazatki – Anahity związane z kultem płodności. Według legendy jeden z najstarszych meczetów Buchary Magoki-Attari został zbudowany w XI wieku na fundamentach świątyni Zaratusztrian.
Ostatnia wzmianka o wyznawcach zaratusztrianizmu w Samarkandzie i Bucharze pochodzi z okresu, gdy ten obszar został podbity przez wyznawców islamu. Kres zaratusztrianizmu w Chorezmie nastąpił ostatecznie przypuszczalnie podczas podboju mongolskiego. Chorezm został spustoszony i wyludniony w trakcie podboju. Późniejsze kroniki nie odnotowują występowania tej religii na tym terenie. Przypuszczalnie niedobitki wyznawców salwowały się ucieczką do Chin i Iranu.
Malowidło ścienne jednej z jaskiniowych świątyń z I wieku znalezione w Kara-Tepa (prowincja Syr Daria, Uzbekistan) przedstawia z koleii Buddę-Mazdę, synkretyczną postać boga, która ma cechy wzięte zarówno z sogodyjskiej odmiany buddyzmu, jak i zaratusztrianizmu, Ahura Mazda i Budda stapiał się często na tym obszarze w jedną postać.
Niedawno odkopana przez uzbeckich archeologów duża świątynia w miejscu Kampyr-Tepe , utożsamiana z legendarną Aleksandrią nad Oksusem posiada okrągły korytarz na obwodzie. Taki szczególny układ był typowy dla świątyń zaratusztriańskich, gdzie procesje kapłanów odprawiały główny rytuał zaratusztriański jasnę obchodząc centralny punkt świątyni z ołtarzem ognia.
Sogodyjczycy odegrali ważną rolę w propagowaniu zaratusztrianizmu w Azji Środkowej. Ludność kolonii sogdyjskich, które zostały założone wzdłuż wschodniej części Wielkiego Jedwabnego Szlaku w pierwszych wiekach naszej ery, praktykowała zaratusztrianizm. Religia ta rozpowszechniła się także wśród społeczności zamieszkujących osady baktryjskic we wschodnim Turkestanie, gdzie znaleziono wiele zaratusztriańskich ossuariów. Według starożytnych tekstów chińskich pierwsza świątynia ognia w Czangang została zbudowana w 612 roku. W północnym Hengang, niedaleko Jang-Defu, nadal stoi tam pamiątkowa stela zaratusztrian z VI wieku, zbudowany przez lokalnego architekta wzorowana na stelach Sogodyjskich. Na steli znajdują się wyobrażenia kapłanów stojących wokół ołtarza w świątyni ognia , noszących maski zasłaniające usta w trakcie rytuałów odprawianych przed świętym ogniem.
Mało zbadany jest wpływ zaratusztrianizmu na religię Żydów w Azji Środkowej i Bucharze. Wiele wskazuje na to, że ta grupa etniczna stworzyła synkretyczną odmianę judeo-zaratusztrianizmu i do dziś zachowała wiele zwyczajów i obrzędów ściśle związanych z zaratusztrianizmem. Niektóre zaratusztriańskie zwyczaje i tradycje można odnaleźć w obecnym życiu miejscowej ludności; na przykład walki baranów, czy typowy taniec Chorezmu Lyazgi, który uważa się za rytualny taniec czcicieli ognia. Mówi się, że czciciele ognia nadal mieszkają w niektórych górskich wioskach na południu Uzbekistanu, do których można dotrzeć tylko konno. Ci zaratusztrianie wyróżniają się zaufaniem do siebie; pokonując trudności, liczą na cechy, które kultywował w nich zaratusztrianizm – odwagę, nadzieję na najlepsze i gotowość czynienia dobra.
Afrasiyab
to starożytne stanowisko archeologiczne w północnej Samarkandzie , obecnie Uzbekistan , które było zamieszkiwane od ok. 500 p.n.e. do 1220 r. n.e.. Kres kwitnącemu miastu i tej cywilizacji przyniósł najazd mongolski. Najstarsze warstwy pochodzą z połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. Dziś jest pagórkowatym kopcem trawiastym znajdującym się w pobliżu meczetu Bibi Khanaum . Podczas wykopalisk odkryto słynne freski. Obszar Afrasiyab obejmuje około 220 hektarów, a grubość warstw archeologicznych sięga 8–12 metrów. Miasto Afrasiyab miało kształt trójkąta równoramiennego, którego kąt podstawy był skierowany na południe. Afrasiyab powstał na naturalnym wzgórzu, które przecinały liczne wgłębienia, a samo miasto było otoczone wysokimi murami, które teraz wyglądają jak masywna budowla wzniesiona z gliny o wysokości 40 metrów. Najdłuższa część miasta miała 1,5 kilometra szerokości. Wejście do miasta znajduje się w środkowej części muru wschodniego.długość murów Afrasiyabie wynosiła 3,34 km. Wodę do miasta doprowadzały akwedukty skąd rozprowadzano ją do studni i fontann ceramicznymi rurami. W Afrasiyab znaleziono pięć łaźni. Łaźnia Afrasiyab składała się ze cystern, łaźni, rur dostarczających ciepło i wodę, garderoby, gabinety masażu, ciepłych i zimnych sale oraz otwartych dziedzińców. Rzeźbione sztukaterie i freski ozdobiły niektóre części łaźni.
Koi Krylgan Kala
Koi Krylgan Kala powiązane z Toprak Kala , 30 km na północny zachód. Jest to kompleks świątynny Chorezmijczyków, ludu irańskiego, który władał tym obszarem. Został zbudowany ok. 400 p.n.e. Sakowie zniszczyli go około 200 p.n.e., później został przebudowany na osadę, która trwała do ok. 400 r. n.e. Został odkryty w 1938 r. Przez Siergieja Pawłowicza Tołstowa. Przeznaczenie kompleksu osiągającego przed zniszczeniem 40 m wysokości nie jest do końca jasne. Jego okrągły kształt, układ pomieszczeń i orientacja budowli, jak sugerują niektórzy badacze, świadczy, że było to centrum naukowe z obserwatorium astronomicznym. Zaratusztrianie opracowali precyzyjny kalendarz oparty na obserwacji gwiazd i ich korelacji z porami roku. Od dokładności kalendarza i właściwego określania pór roku, a tym samym czasu sadzenia roślin, zależało powodzenie upraw. Okoliczne tereny były niegdyś żyznym regionem uprawy winorośli z siecią kanałów. Na ścianach budowli znaleziono malowidła ścienne przedstawiające brodatego mężczyznę trzymającego kiść winogron i dzbanek z winem, a także wizerunek kobiety wlewającą wino z amfory do pucharu. W centralnej części budowli znajdowała się świątynia ognia Tuż za zachodnią częścią budynku centralnego znajdowały się komory do przechowywania ossuariów, a po stronie wschodniej komory do przechowywania przyborów świątynnych i wykonywania obrzędów pogrzebowych. Wiele wskazuje na to iż było to miejsce o charakterze kultowym ze zróżnicowanymi funkcjami.
Toprak Kala
Było miastem gdzie rezydowali władcy, Szachowie i szlachta Chorezmu. Było to także centrum administracyjne i religijne, jeśli nie stolica Chorezmu. Kompleks składa się z ufortyfikowanego miasta-cytadeli, sąiadującego zespołu pałacowo-świątynnego na na północy, i położonego poza cytadelą zespołu pałacowo-świątynnego. Archeolodzy szacują że miast-cytadela miało około 2500 mieszkańców. Toprak Kala zostało zbudowane w okresie od I wieku p.n.e. do II wieku n.e. Pałac został opuszczony około IV wieku n.e., co zbiegło się w czasie z powstaniem dynastii Afrighidów w 305 roku n.e. Reszta miasta była zasiedlona do VI wieku, choć ślady osadnictwa w tym miejscu świadczą, że na ruinach powstała osada trwająca do XIII w. Prostokątny zespół miejski zorientowany astronomicznie na osi północ południe był otoczony murami wysokości ponad dziesięciometrowej wysokości. Miasto było podzielone na 6 dzielnic a nad nim wznosiła się wysoka na 25 metrów cytadela. Budynek pałacu w cytadeli ze ścianami wykładanymi alabastrem miał kilka reprezentacyjnych pomieszczeń nazwanych przez archeologów od znalezionych tam rzeźb, malowideł i artefaktów. Sala Królów . Sala Królów była największa. W ścianach sali znajdowały się 23 lub 24 nisze lub wnęki, każda z glinianą postacią w pozycji siedzącej. Po jednej stronie sali znajdował się ołtarz ognia.W środkowej wnęce znajdowało się wyobrażenie kobiety w różowym ubraniu, trzymające za rękę dziecko. Sto metrów na północ od Pałacu Wysokiego w kompleksie Miasto-Cytadeli znajduje się obszar o powierzchni dziewięciu hektarów zawierający kompleks Pałacowo-Świątynny. Kompleks pałacowo-świątynny składał się z dwunastu pałacowych rezydencji i budowli świątynnych zbudowanych na stosunkowo niskich platformach. Dwie świątynie zostały połączone po ich zachodniej stronie długimi ścianami zamykającymi procesyjną drogę do dużej, otwartej, (1250 na 1000 metrów), prostokątnej powierzchni otoczonej murem. Nie ma dowodów na to, że w jej obrębie zbudowano jakiekolwiek struktury. Mury otaczające były jednak ogromne. Możliwe, że był to plac do ćwiczeń wojskowych i parad. W południowo-wschodnim rogu cytadeli znajdowało się archiwum, w którym odkryto akta oraz inne tablice i dokumenty administracyjne. Niektóre dokumenty są datowane przy użyciu kalendarza Khvarizem. Dni i miesiące są nazywane zgodnie z kalendarzem zoroastryjskim. Obecnie większość terenu została zaorana pod uprawy rolnicze.
Ayaz Kala
jest jedną z najbardziej spektakularnych widokowo fortec w Chorezmu. W rzeczywistości to nie jedna, ale trzy twierdze zbudowane razem na wzgórzu na wschodnim krańcu pasma Sultan-Uiz-dahg. Najwcześniejsza jest Ayaz Kala 1, znajdująca się na szczycie wzgórza, jeden z fortów na skraju pustyni Kyzyl-Kum, zapewniał ochronę przed najazdami nomadów z ziem Saków w delcie Syrdarii na północy. Budowę rozpoczęto w IV wieku p.n.e., kiedy zbudowano mury z galeriami. Później, w III wieku p.n.e. dodano okrągłe wieże Kompleks pałacowo-fortowy był przypuszczalnie użytkowany do najazdów mongolskich z XIII wieku n.e. Pałac znajdował się poniżej fortu u podstawy wzgórza i został zniszczony przez dwa kolejne pożary. Brak kompleksowych prac archeologicznych nie pozwala na razie na większą orientację dotyczącą funkcji, rozwoju i upadku tego obiektu.
Kurgashin Kala
jest dobrze zachowany, a niektóre z wież nadal stoją. Ma powierzchnię 1,4 hektara i został zbudowany w IV-III wieku p.n.e., pozostając w użyciu do IV wieku n.e. Twierdza ma prostokątny plan. Obronę wzmocniono przez dołączenie okrągłych i prostokątnych wież. Brama znajdowała się pośrodku południowo-wschodniego muru, wzmocnionego ochronnym barbakanem.Twierdza znajduje się tw strategicznym miejscu, strzegąc północno-wschodniego sektora starożytnego państwa Chorezmu.
Chilpik Kala
to okrągła, wysokościenna budowla na izolowanym szczycie z widokiem na rzekę Amudaria. Jest to Dakhma lub Wieża Ciszy, która została wykorzystana przez zaratusztrian do eksponowania ciał zmarłych. Ciała układano pod gołym niebem, aby ptaki mogły obrać z tkanki mięsnej. Kiedy kości zostały oczyszczone, umieszczano je w glinianych lub kamiennych ossuariach. Budynek został pierwotnie zbudowany w pierwszych wiekach n.e., ale przeszedł fazę przebudowy w VII – VIII wieku i ponownie w IX – X wieku.
ZARATUSZTRIANIZM – ROZWAŻANIA 
