Po śmierci Asioki protektora buddyzmu Królestwo Magadha na Półwyspie Indyjskim rozpadło się w ciągu kilkudziesięciu lat, a ostatecznie przestało istnieć w 183 p.n.e., gdy zginął ostatni król dynastii Maurjów. Na subkontynencie indyjskim powstały wtedy nowe państwa, zwłaszcza w jego południowej części. Zwalczały się one wzajemnie i nie potrafiły przeciwstawić się najazdom nowych koczowniczych plemion Ariów z Azji Środkowej, które osiedliły się w części północno-zachodniej subkontynentu. Byli to w 40 p.n.e. Śakowie, a w około 75 r. n.e. Kuszanowie, którzy włączyli całe północno-zachodnie Indie do swego imperium, sięgającego po Morze Aralskie w Azji Środkowej. Podobnie jak wcześniej Ariowie, najeźdźcy ulegli stopniowo asymilacji z miejscową ludnością i stali się wyznawcami buddyzmu lub hinduistycznych religii Indii.
Król Kaniszka twórca potęgi cesarstwa Kuszańskiego był Kuszanem. Nazwa Kuszan w języku klasycznym chińskim Yuezhi, oznacza plemię indoeuropejskie, które mieszkało na przełomie er w dzisiejszym Xinjiang (zachodnie Chiny). Nazwa grecka z przełomu er “Kussano” (występuje na monetach) pochodzi od etnonimu “Guishang”. Prawdopodobnie mówił w języku indoeuropejskim związanym z Tochariańskim w swoim państwie używał greckiego pisma. W skład imperium kuszańskiego wchodziły ziemie części dzisiejszej prowincji Xinjang w Chinach, południowego Uzbekistanu i Tadżykistan, na północy sięgały do Amu-darii (Oksus) i jeziora Aralskiego, na zachodzie obejmowały dzisiejszy Pakistanu i Afganistan, całe północne Indie z Kaszmirem (Gandharą), Mathurą, aż po Pataliputrę dawne ziemie Maurjów. Kaniszka nawiązał też kontakty z Imperium Rzymskim. Kontrolował zarówno Jedwabny Szlak, jak i morskie szlaki handlowe między Azją Południową i Rzymem. Relacje o panowaniu Kaniszki i Kuszanów w dużym stopniu oparte są na źródłach buddyjskich. Przekaz buddyjski musi być jednak traktowany z dużą ostrożnością wobec znalezisk, archeologicznych, które podważają po części twierdzenia buddystów.
czy Kaniszka był buddystą?
Ważnym źródłem zmieniającym ten przekaz są numizmaty z epoki kuszańskiej. Monety Kaniszki przedstawiają wizerunki bóstw, greckich, irańskich, indyjskich, a nawet sumero – elamickich, demonstrując religijny synkretyzm jego państwa. Opowiadają i zdradzają ciekawą historię. Na początku jego panowania noszą napisy w języku greckim i przedstawiają bóstwa greckie. Później monety opatrzone są także napisami w języku Baktryjskim, języku irańskim, którym mówili Kuszanie, a bóstwa greckie zostają zastąpione odpowiednikami Zaratusztriańskich Ameszaspentów i Jazatów. Monety na początku jego panowania mają legendę wyłącznie w języku greckim i napis: ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΚΑΝΗ Ϸ ΚΟΥ, basileus basileon kaneszkou „[moneta] Króla Królów Kaniszka”. Na tych wczesnych monetach znajdują się greckie bóstwa: ΗΛΙΟΣ (ēlios, Hēlios ), ΗΦΑΗΣΤΟΣ (ēphaēstos, Hephaistos), ΣΑΛΗΝΗ (salēnē, Selene), ΑΝΗΜΟΣ (anēmos, Anemos). Ale już tutaj można się zastanawiać czy istotnie mowa jest tutaj o bogach greckich na terytorium Azji centralnej i Iranu gdzie od co najmniej tysiąca lat religią dominującą był zaratusztrianizm , a silne wpływy kultury perskiej mimo najazdu greckiego trwały w niewielkim stopniu zmodyfikowane przez Hellenów. Wątpliwość dotyczy Heliosa z którym Grecy utożsamiali Jazata Mitrę w jego słonecznym aspekcie, Także, mało popularny w Grecji kult Hefajstosa może wskazywać także na kult Mitry jako sędziego w zaświatach, wszechwidzącego obrońcę Prawdy Asza) oraz strażnika bydła, żniw i Świętości Wód. Selene bogini księżyca w tym ujęciu odpowiadała by Mah jazatce księżyca. Mah to imię księżycowej jazatki w zaratusztrianizmie. To Irańskie słowo jest rodzaju żeńskiego, w związku z czym personifikacja Księżyca jest boginią, jak w tradycji grecko-rzymskiej, ale w wyraźnym kontraście zarówno z religią wedyjską, jak i jej mezopotamskim poprzednikiem Sin. Chociaż Mah nie jest znaczącym bóstwem w Aweście, jej półksiężyc był ważnym symbolem rodziny królewskiej przez cały okres Partów i Sasanidów. To tłumaczyło by bicie monety królewskiej z grecką boginią niższego rzędu. Wiatr nie odgrywał również dużej roli w systemie religijnym Greków. Z kolei (anēmos, Anemos) „Wiatr” dość ściśle odpowiada jazatowi Vayu jest w zasadzie jazatą wojennym zdolnym do ochrony stworzenia Spənta Mainyu, gdzie indziej w Aweście pojawia się jako przerażający bóg śmierci odpowiadający wedyjskiemu Sziwie. Widać tu że Kaniszka nawiązuje i opiera autorytet swojej władzy na tradycji greckich zdobywców, ale także na tradycji nawiązującej do imperium Achemenidów, bowiem posługuje się tytułem Króla Królów, pod imionami greckich bogów kryją się ich zaratusztriańskie odpowiedniki.
Druga faza przedstawień na monetach reprezentowana jest od pojawienia się pieczęci Kuszańskich reprezentujących zaratusztriańską Aszę (ΑΘϷΟ) i napis „Wielki Król, Król Królów, Syn Boży”) Kaniszka, rok 5 i rok, Mathura.
Po przejściu na język Baktryjski pojawiają się inne wyobrażenia. Przeważają już jednoznacznie boskie byty zaratusztriańskie, ale znajdujemy także monety z wyobrażeniami Buddy i bóstw indyjskich`: ΑΡΔΟΧ Ϸ Ο (ardoxsho, Ashi Vanghuhi), ΟΠΟ (lrooaspo, Drvaspa), ΑΘ Ϸ Ο (adsho, Atar), ΦΑΡΡΟ (pharro, personifikacja hwarenah), ΜΑΟ (mao, Mah), ΜΙΘΡΟ, ΜΙΙΡΟ, ΜΙΟΡΟ, ΜΙΥΡΟ ( mithro, miiro, mioro, miuro, warianty Mitry), ΜΟΖΔΟΟΑΝΟ (mozdaooano, „Mazda zwycięski?”), ΝΑΝΑ, ΝΑΝΑΙΑ, ΝΑΝΑ Ϸ ΑΟ (warianty pan-azjatyckiej Nana, Sogodyjska NNY , w zaratusztriańskiej kontekście Aredvi Sura Anahity), ΜΑΝΑΟΒΑΓΟ (manaobago, Vohu Manah), ΟΑΔΟ (oado, Vata), ΟΡΑΛΑΓΝΟ (orlagno, Verethragna). Tak więc, w drugiej fazie jego panowania wyraźnie odrzuca tradycję grecką, a swoje imperium widzi jako kontynuację achemenidzkiej potęgi i achemenidzkiej religii. Greka zostaje jedynie jako zapis fonetyczny dla wyrażenia wschodniej inklinacji ideologicznej króla.
Drugą mniejszą grupę stanowią monety związane z Buddą: ΒΟΔΔΟ (boddo, Budda), Ϸ ΑΚΑΜΑΝΟ ΒΟΔΔΟ (shakamano boddho, Budda Siakjamuni) i ważna moneta ΜΕΤΡΑΓΟ ΒΟΔΔΟ (metrago boddo , bodhisattava Maitreja), najmniejszą grupę stanowią monety związane z religiami hinduistycznymi: ΟΗ Ϸ Ο (oesho, Sziva). Przy czym ostatnie badania wskazują, że oeszo-Sziwa mógł być łączony z awestyjskim Vaju (wiatr).
Co z tego może wynikać? Można z całą pewnością stwierdzić, że po ugruntowaniu swojego, panowania Kaniszka stopniowo odrzuca ideologiczny wątek grecki, zwracając się w kierunku państwowej i religijnej tradycji perskiej, Musiała to być bardzo silna tendencja mająca oparcie w żywej religii i kulturze, skoro większość monet do niej się właśnie odwołuje. Kaniszka kontynuował także tradycyjną tolerancję religijną odziedziczoną po Achemenidach, co zresztą wydaje się być jedynym rozsądnym wyjściem na terytorium państwa skupiającego tak wiele ludów i religii. Należy także rozróżnić terytoria państwa Kuszanów na których buddyzm był ugruntowany czyli Gandharę, od reszty imperium gdzie dominował zaratusztrianizm, a buddyzm zyskiwał jedynie możliwość ekspansji w ramach jednego tworu państwowego, ulegając także ideom nie buddyjskim. Nieuniknioną konsekwencją tej sytuacji musiało być w rezultacie ponowne ideologiczne zderzenie się buddyzmu i zaratusztrianizmu, i tworzenie się form synkretycznych. Obie te religie w Imperium Kuszańskim mogły się swobodnie rozwijać i wzajemnie na siebie oddziaływać. Można sobie także zadać pytanie na ile Kaniszka starał się wpływać na tę religijną interakcję.
Kaniszka i IV synod buddyjski
Tradycja i propaganda buddyjska przedstawia Kaniszkę jako zagorzałego Buddystę. Złota moneta Kaniszki z wizerunkiem Buddy (ok. 120 n.e.) przedstawia Kaniszkę, ubranego w ciężki płaszcz Kuszański długie buty, z jego ramion emanują płomienie, w lewej ręce trzyma wzorzec w geście ofiary składanej nad symbolem ołtarza (ognia?). Legenda w języku kuszańskim i w języku greckim (z dodatkiem litery kuszańskiej sz „sz”): ϷΑΟΝΑΝΟϷΑΟ ΚΑΝΗϷΚΙ ΚΟϷΑΝΟ („Szaonanoszao Kaniszki Koszano”): „Król Królów, Kaniszka, Kuszan”. Na rewersie: Stojący Budda w stylu hellenistycznym, prawą ręką tworzący gest „bez strachu” (abhaya mudra), a lewą rękę trzyma zakładkę szaty. Legenda po grecku: ΒΟΔΔΟ „Boddo” dla Buddy. Monogram Kaniszka (tamgha) po prawej stronie.
Pozycja Kaniszki w tradycji buddyjskiej jest niezwykle ważna, ponieważ według niej nie tylko wierzył w buddyzm, ale także zachęcał do jego nauk. W jego czasach powstały także obrazy Buddy oparte na 32 fizycznych znakach. Wygląda na to, że Kaniszka przyjął zarówno perskie atrybuty władzy i wiary, ale sprzyjał także buddyzmowi. Buddyści twierdzą, że bardziej oddany był ich religii o czym świadczyć ma także jego poświęcenie się buddyjskim naukom i stylom modlitwy przedstawionym w różnych księgach związanych z imperium kuszańskim. Dowodem tego ma być także fakt, że zarządzał. Radą Buddyjską w Kaszmirze. Mówi się, że Kaniszka był szczególnie bliski buddyjskiemu uczonemu Aszwaghoszy, który został jego doradcą religijnym w późniejszych latach. Materialnym dowodem oddania buddyzmowi ma być także ogromna stupa w Peszawarze w Pakistanie. Z jego panowaniem wiąże się również rozwój sztuki, zwłaszcza tak zwanej. szkoły Gandhary, która w swoich dziełach łączyła tradycję buddyjską z elementami zapożyczonymi z tradycji greckiej i rzymskiej. Tak przedstawia tradycja buddyjska nawrócenie króla Kaniszki na Buddyzm:
„W tym czasie król Ngan-si (Pahlawi) był bardzo agresywny i miał gwałtowny charakter… Był arhaksz (mnich) arhat, który widząc surowe czyny króla, chciał sprawić, by żałował. Tak więc swą nadprzyrodzoną siłą sprawił, że król ujrzał męki piekielne. Król był przerażony, żałował i strasznie płakał, a zatem rozpuścił w sobie wszystkie swoje negatywy i po raz pierwszy w życiu sam się urzeczywistnił.” Śri-dharma-piṭaka-nidāna sutra
Z panowaniem Kaniszki wiąże się zwołanie wielkiego synodu buddyjskiego – czwartego w dziejach – który doprowadził do kodyfikacji zasad buddyzmu mahajany i powstania wielu ważnych religijnych traktatów.
Buddyjski czwarty synod sarvastivada w został zwołany przez cesarza Kaniszkę, być może w Harwan koło Srinagaru w Kaszmirze. „Czwarta Rada Kaszmiru” nie jest uznawana za autorytatywną dla Therawady; raporty z tej rady można znaleźć w pismach świętych, które były przechowywane w tradycji mahajany . Tradycja mahajany opierała część swoich pism świętych na (obaleniu) tekstów Sarvastivadin Abhidharmy.
Mówi się, że na IV Soborze w Kaszmirze Kaniszka zgromadził 500 mnichów kierowanych przez Vasumitrę , jak się wydaje, częściowo opracował obszerne komentarze na temat Sarvastivadin Abhidharmy, chociaż możliwe jest, że pewne prace redakcyjne zostały przeprowadzone na samym kanonie. Głównym owocem tego soboru był obszerny komentarz zwany Mahavibhaną („Wielką Egzegezą ”), obszerne kompendium i prace referencyjne na temat części Sarvastivadin Abhidharmy. Kanony opracowane przez tę radę wpłynęły w znacznym stopniu na kształtowanie się doktryn mahajany. Mimo że część buddystów nie uznaje postanowień tego soboru za kanoniczne (w odróżnieniu do ustaleń czwartego synodu na Sri Lance), to w rzeczywistości, współczesny buddyzm jest przesiąknięty jego postanowieniami i ideami. W szczególności jego postanowienia miały silny wpływ na buddyzm Tybetański i Chiński.
Rozprzestrzenienie buddyzmu w Azji centralnej i Chinach nastąpiło właśnie na skutek jego uchwał i dzięki korytarzowi jaki tworzyło państwo kuszańskie między Indiami i Chinami, a także mecenatowi króla. Poparcie okazywane przez Kaniszkę buddyzmowi nie oznaczało braku tolerancji dla innych wyznań. Nie jest do końca jasne co ustalono na tym synodzie, co do którego można podejrzewać, że był próbą pogodzenia zwalczających się buddyjskich frakcji pod królewskim protektoratem. Jest z kolei faktem, że w Państwie Kuszanów swoją dojrzała formę i niezwykłą popularność zyskał kult Buddy Maitreji.
Można się zastanawiać na ile był on promowany i ukształtowanym skutkiem interwencji samego władcy, który w naturalny sposób dążył do uporządkowania kwestii religijnych na obszarze podległych mu ziem. Zapewne miast kłótliwych grupek wyznawców, jak każdy władca, wolał mieć poparcie zgodnej większości reprezentującej interesy kompatybilne z celami państwa. Idee zaratusztriańskie dużo lepiej nadawały się do realizacji tego celu, stąd nie przypadkiem bicie monety z wyobrażeniem pharro – chwarenach chwały i hipostazy należytej władzy królewskiej – królewska chwała „Chwarenah będzie z nim”. Także koncepcja władcy uczestniczącego w realizacji ostatecznych celów eschatologicznych jako jednego z pomniejszych saoszjantów – zbawicieli była łakomym kąskiem ideologicznym. To mogło skłonić króla królów do rozwinięcia, jeśli nie wdrukowania na synodzie idei Buddy Maitreji.
Budda Maitreja buddyjski Saoszjant
Budda Maitreja (sanskr.. Maitreja, pali Metteyya; chiń. Mílè (jako Budda – Mílèfó, jako bodhisattwa – Mílè Púsa; kor. Mirŭk); jap. Miroku; wiet. Di-lặc; tybetańskie Wylie rgyal ba byams pa) według przekazów buddyjskich będzie to następcą Buddy Siakjamuniego, piąty Budda naszej epoki (kalpy), który jako bodhisattwa obecnie przebywa w niebiosach Tuszita w Wewnętrznej Świątyni Pałacu Siedmiu Klejnotów.
Zgodnie z tradycją Maitreja ma pojawić się za 5 670 000 lub 5 670 000 000 lat od czasu parinirwany Buddy Siakjamuniego. Maitreja – doskonale współczujący – cieszył się niezwykłą popularnością. Stał się buddą światłości, pocieszycielem cierpiących, spowiednikiem grzeszników i przewodnikiem „dusz” po śmierci, Jego wyobrażenia pojawiły się już w okresie Gandhary. Nie był on także nieznany kanonicznym tekstom wczesnego buddyzmu; pojawia się w Digha nikayi. Z Siakjamunim i Dīpankarą tworzą triadę Buddów trzech czasów. Kult Maitreji najpewniej rozchodził się z Gandhary (Kaszmir) do Azji Środkowej (imperium Kuszanów) – w Turfanie najpewniej powstała jedna z sutr Maitreji – a stamtąd do Chin. W Chinach jego kult pojawił się wcześniej niż kult Amitayusa i przez jakiś czas rywalizował z nim później.
Wersja opowieści o Maitreji jest zawarta w sanskryckiej pracy Maitreyavyakārana, będącej jednym z ważnych tekstów, które przyczyniły się do powstania kultu. Asanga, założyciel szkoły mahajany cittamatra (tylko umysł), uważany jest za tego, który był tak blisko związany z Maitreją, że ten podyktował mu podstawowe wersy niektórych jego dzieł. Z wyobrażeń w grotach Adżanty wynika, że kult Maitreji przewyższał zdecydowanie rozwijający się dopiero kult Awalokiteśwary. Jego wyobrażenia znajdują się także w wielkich ilościach w późniejszym okresie w Elurze, w ruinach Nalandy i Ratnagiri. Był on również najpopularniejszym bodhisattwą w Azji Środkowej w państwie Kuszanów, np. w Chotanie, co można wywnioskować z ilości wyobrażeń i wzmianek w literaturze, np. z Księgi Zambasty, której cały długi 22 rozdział jest mu poświęcony.
Ze względu na to, że budda Maitreja ma ustanowić nowy ład, kult ten łączył się często z rewolucyjnymi ruchami, najczęściej chłopskimi. Sekty związane z tym kultem stawały na czele powstań i buntów. Tajne stowarzyszenia kultu Maitreji istniały jeszcze nawet w XX wieku. Jego historia nadała impet mesjanistycznym ruchom w Chinach. Często przywódcy tych ruchów byli uważani za proroków lub nawet inkarnacje Maitreji.
Czy powstanie w Imperium kuszańskim pełnej wizji Maitreji było oryginalnym potworem myśli buddyjskiej? Porównanie koncepcji Buddy Maitreji z koncepcją Saoszjanta w Zaratusztrianizmie wskazuje na coś zupełnie innego.
Zaratusztriański Saoszjant przyszły zbawiciel (trzeci i ostatni po dwóch poprzedzających: Uszedar, Uszedarmah) jest przedstawiany jako urodzony z dziewicy która zanurzy się w jeziorze, gdzie w cudowny sposób Ameszaspentowie i Jazatowie strzegą i zachowują nasienie proroka Zaratusztry. Jego nasienie miał ocalić Jazata Nerosjang, duch dobroczynny, a Jazata Anahita umieściła je w jeziorze. Mit opisuje to w następujący sposób: Trzydzieści lat przed decydującą bitwą ostateczną wejdzie w wodę (jezioro Kansaoja, Kasaoja, Kasava, Hamun) dziewica o imieniu Eredat-fedhri („Zwycięska Dobroczynna”), której przezwaniem jest „Wytwórczyni Ciała”. Siedząc w wodzie dziewczyna, która „nie kojarzyła się z mężczyznami”, otrzyma „zwycięską wiedzę”. (pocznie syna – Asztwa Ereta). Jej syn, gdy się urodzi, nie pozna pokarmu od swojej matki, jego ciało będzie podobne do słońca, a „królewska chwała” Chwarenah będzie z nim. Saoszjant (Asztwa Ereta, Zbawiciel) odniesie zwycięstwo nad złem i ostatecznie Ahura Mazda zatriumfuje. Saoszjant wskrzesi zmarłych, którym ciała zostaną przywrócone w formie wiecznej i doskonałej, źli zaś, których dusze zostaną oczyszczone ogniem ponownie zjednoczą się z bogiem. Czas się skończy i wszyscy będą wieczni we wreszcie zrealizowanym kosmosie (Bundahiszn 30.1, 34.18). Dzieła tradycji zaratusztriańskiej przewidują trzech przyszłych zbawicieli, z których każdy to Saoszjant, jeden na koniec każdego tysiącletniego okresu, który obejmuje ostatnie 3000 lat świata.
Artefakty Bazy kolumn ze świątyni ognia w Kalczayan 
Anahita –Nanna z Gandhary 
emaliowana złota zawieszka z motywem Anahity 
Ołtarz ognia w Suruk Kotal – Afganistan 
ruiny miasta Suruk Kotal
Zważywszy, że zaratusztriański koncept Saoszjanta w jego mesjanistycznej formie był już ukształtowany przed naszą erą, a pojęcie zbawiania świata przez saoszjantów występuje już w Gathah Zaratusztry co najmniej 1000 lat p.n.e. nie może być mowy o odwrotnym wpływie idei zbawiciela. Żaden z badaczy i historyków nie kwestionuje, że pomysł ten nieśmiało kiełkujący w buddyzmie hinajany, ulega gwałtownej rozbudowie i staje się Kanonem od czasów Kaniszki. Podobieństwo jest tak uderzające, a różnice minimalne, że możemy mówić o implancie religijnym, który buddyści przejęli z zaratusztrianizmu dostosowując jedynie szczegóły dla zgodności z naukami Gautamy. Idea zaratusztriańska w sposób bezbolesny przyjęła się w buddyzmie, ze względu na wieloreligijny charakter państwa Kuszanów bardziej zdominowany przez zaratusztrian niż to przyznają buddyści. Trzeba także pamiętać, że etyka buddyjska powstawała także pod wpływem religii perskiej co widać już w kazaniu Buddy w Benares. Sprzyjało temu także nieustanne ustalanie przez synody buddyjskie kanonu wiary, a taka kolejne działanie miało właśnie miejsce w formie czwartego synodu zwołanego przez Kaniszkę.
Obraz buddyzmu jako religii całkowicie oryginalnej, zaczyna się zatem rozsypywać wobec faktów świadczących o jej synkretycznym charakterze. Można się również zastanawiać na ile również Mahajana przejęła demonologię zaratusztriańską i jej idee wolnej woli człowieka. W świetle interakcji w cesarstwie kuszańskim wydaje się, że mogły te koncepcje mieć na Mahajanę wpływ niepośledni.
Dyskusyjny jest także obraz Kaniszki jako króla całkowicie oddanego Buddyzmowi. jego monety świadczą o czymś zupełnie innym, a fundacje w postaci stupy czy bicia monety z wyobrażeniem Buddy mogą raczej potwierdzać jakąś formę tolerancyjnego protektoratu religijnego, na wzór Cyrusa wielkiego i jego następców. Wszak Cyrus i kolejni władcy dynastii Achemenidów łożyli na odbudowę świątyni jerozolimskiej i wspierali kult Marduka w Babilonie. Można pokusić się o stwierdzenie, że Kaniszka raczej widział siebie jako spadkobiercę królów Perskich wraz z ich religijną i kulturową tradycją, a to że buddyści przedstawiają go jako gorliwego wyznawcę ich religii jest raczej zabiegiem propagandowym podobnym do uczynienia Cyrusa przez Żydów wykonawcą woli Jahwe. Nie wyklucza to iż Kaniszka przyjął religię buddyjską, ale jest to hipoteza oparta na dużo bardziej kruchych podstawach niż przyjęcie przezeń zaratusztrianizmu. Wspiera tę ideę fakt, że tą samą drogą przenikał do Chin Zaratusztrianizm, gdzie w swoje ludowej formie przetrwał do pierwszej połowy XX w.
Jacek
ZARATUSZTRIANIZM – ROZWAŻANIA 