KOSMICZNE, KOLISTE MIASTA ZARATUSZTRIAN

• Dlaczego Arkaim na syberii jedno z najstarszych proto-miast ma kształt kolistych koncentrycznych kręgów
• Dlaczego Med Dejoces rozkazał zbudować swoją stolicę Ekbatanę, jako siedem kręgów budynków koncentrycznie otoczonych murami w kolorze: białym, czarnym, fioletowym, niebieskim, pomarańczowym, srebrnym i złotym?
• Dlaczego Król Partów wokół prostokątnego centrum swojej stolicy Hatry, zbudowanej na modłę rzymską i grecką, rozkazał budowę miasta wpisanego w koło?
• Dlaczego nowe miasto sasanidzkiego szachinszacha Ardaszira jego stolica znana jako Khor Ardaszīr, rozległa na kilka kilometrów, została wybudowana na planie koncentrycznych 7 kręgów a jej plan odznaczał się tak niesłychaną precyzją w pomiarach, że perski historyk Ibn Balkhi napisał, że został „zaprojektowany za pomocą kompasu” , którego wtedy nie znano.
• Dlaczego Bagdad Abbasydów został wybudowany na wzór tych kolistych miast.
• Dlaczego plan renesansowego miasta Palma Nowa we Włoszech uporczywie powtarza motyw koła.
• – Spróbujemy odpowiedzieć na te pytania w tym artykule.

Proto miasta Szintasty

Pierwsze grodziska kultury Sintaszta-Pietrowka powstały około 2100 r. p.n.e. w okresie zmian klimatycznych zachodzących na jałowym Stepie Kazachskim, klimat stał się bardziej suchy i mroźny. Podmokłe tereny położone wokół Uralu oraz górnego odcinka rzeki Toboł stanowiły na początku okresowe schronienie dla ludów w trakcie zim. W późniejszym okresie region stał się istotny dla przetrwania, co doprowadziło do stałego osiedlenia się ludów pasterskich z kultur połtawskiej i abaszewskiej.

W trakcie istnienia zarówno kultury abaszewskiej, jak i Sintaszta-Pietrowka dochodziło do wojen międzyplemiennych, które przyczyniły się do pogłębiania stresu ekologicznego i zwiększenia konkurencji o zasoby naturalne między plemionami. W trakcie kultury Sintaszta-Pietrowka rozwijała się technologia wojenna, która doprowadziła do wynalezienia rydwanu wojennego oraz powstawały liczne umocnienia wokół grodzisk

Ludy z kultury Sintaszta-Pietrowka najprawdopodobniej posługiwały się językiem indoirańskim. Identyfikacja języka używanego przez ludy z kultury Sintaszta-Pietrowka opiera się na podobieństwach poszczególnych sekcji występujących w Rygwedzie, indyjskiej świętej księdze, w której zawarte są starożytne indo-irańskie pieśni religijne zapisane w sanskrycie wedyjskim, z rytuałami pogrzebowymi kultury Sintaszta-Pietrowka. Jednocześnie występują wyrazy, które wskazują na mieszanie się języków zarówno z grupy indoirańskiej, jak i ugrofińskich. Pozwala to na wysunięcie hipotezy, że kultura Sintaszta-Pietrowka powstała w wyniku mieszania się ludów posługujących się zarówno językami ugrofińskimi, jak i indoirańskimi.

Gospodarka kultury Sintaszta-Pietrowka oparta była na wydobyciu i obróbce miedzi. Rudy miedzi były pozyskiwane z pobliskich kopalń (np. Worowskaja Jama) przez mieszkańców grodzisk i przetwarzane na stopy brązu składające się z miedzi oraz arsenu. Wydobycie miedzi prowadzone było na skalę przemysłową – na stanowiskach archeologicznych Arkaim, Sintaszta oraz Ust’ie natrafiono na ślady pieców do wytapiania oraz żużlu. Znaczna część pozyskiwanych surowców była przeznaczana na eksport do miast położonych w regionie Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego (w skrócie BMAC od Bactria–Margiana Archaeological Complex) związanego z rozwojem cywilizacji Oksus (Oxus) nad rzeką Amu-daria (Azja Środkowa). Handel pomiędzy ludami z kultury Sintaszta-Pietrowka a miastami z regionu BMAC pozwolił na powstanie pierwszego szlaku łączącego region stepu z miastami-państwami cywilizacji Bliskiego Wschodu (Mezopotamia). Później szlak handlowy przyczynił do rozprzestrzeniania się rydwanów na Bliski Wschód.

Arkaim

To najbardziej znane stanowisko tej kultury, wokół którego narosło sporo dość fantastycznych teori. Arkaim to stanowisko archeologiczne starożytnej ufortyfikowanej osady, położone na stepie południowego na północny-zachód od miejscowości Amursky i w obwodzie czelabińskim w Rosji , na północ od granicy z Kazachstanem. Został odkryty w 1987 r. Przez zespół archeologów pod kierownictwem Giennadija Zdanowicza , zapobiegając planowanemu zalaniu terenu pod utworzenie zbiornika. Arkaim przypisuje się jak wcześniej wspomniano wczesnemu proto-indo-irańskie pochodzenie ze względu na badania archeologiczne, lingwistyczne i genetyczne.

Arkaim był okrągłą warownią składającą się z dwóch koncentrycznych bastionów wykonanych mułowej układanych w drewnianych ramach i licowanych niewypaloną glinianą cegłą. Wewnątrz kręgów, blisko bastionów, rozmieszczono sześćdziesiąt pomieszczeń mieszkalnych. Mieszkania posiadały paleniska, piwnice, studnie i piece hutnicze. Otwierały się w kierunku wewnętrznej okrągłej ulicy brukowanej balami z drewna. Ulica poosiadała zadaszoną rynną odwadniającą ze studzienkami do zbierania wody. W centrum kompleksu znajdowała się prostokątna otwarta przestrzeń. Kompleks miał cztery wejścia, składające się z misternie skonstruowanych korytarzy i zorientowanych na osiach kierunków geograficznych . Według VA Shnirelmana: „Wszystkie dowody wskazują, że osada została zbudowana według złożonego planu, który wskazuje na społeczeństwo o rozwiniętej strukturze społecznej i lokalnych liderów o wysokich autorytetach”. Zdanowicz szacuje, że w Arkaim mogło mieszkać około 1500 do 2500 osób. Mury Arkaim otaczały pola uprawne o wymiarach 130–140 metrów na 45 metrów , nawadniane systemem kanałów i rowów.

Niektórzy uczeni identyfikują strukturę Arkaim jako proto miasto „odtwarzające model wszechświata” opisany w starożytnej indo – irańskiej literaturze, Wed i Awesty. Konstrukcja składa się z trzech koncentrycznych pierścieni ścian i trzech promieniście rozchodzących się ulic. Całe założenie ma niektóre cechy mitycznego podziemnego miasta  króla Yimy opisanego we wstępie do części Awesty nazwanej Wendidad. Mit o boskim królu Yimie był powszechnie znany w kulturze ludów irańskich ponieważ Yima poniekąd był Irańską wersją Noego, który ratuje ludzkość przed straszliwą kilkusetletnią zimą budując schronienie zwane War. Czy zatem Arkaim jest wzorowana na Warze Yimy? Otóż nie i tak, ponieważ War był zbudowany na planie kwadratu, a Arkaim na planie kolistym. Tak ponieważ podział Waru na 3 poziomy, przypomina strukturę Arkaim, także materiał użyty do budowy Waru to ziemia/glina. Arkaim i War miały również umożliwić ludziom przetrwanie zimy. Można jednak przyjąć zę coś w sobie ma hipoteza, że jest jakaś analogia łącząca to proto-miasto ludów indoirańskich z kolistymi miastami Iranu.

WEDRÓWKA ARIÓW

wiadomo że grody Szintasty zostały opuszczone mniej więcej w tym czasie na jaki jest datowane przemieszczenie się ludów Indoirańskich na południe di Iranu i Indii. Wynalazek koła irydwany pomogły Ariom w ekspansji. Koło nabrało więc dodatkowego znaczenia. Teoretycznie w południowej części Azji środkowej powinniśmy więc spotkać koliste osady, a także potem na wyżynie Irańskiej i północnych Indiach. I tu zaczynają się problemy w zdawało by się zgrabnej hipotezie. Mamy więcej poszlak niż twardych faktów. Na tych terenach już w 4 tysiącleciu przed naszą erą rozpoczęła się urbanizacja, równoległa do powstawania miast sumeryjskich. W Azji Środkowej powstawały takie organizmy miejskie jak Erazm w Tadżykistanie, czy Gonur Tepe. W 3 tysiącleciu p.n.e. w proto-miastach Azji Środkowej i płaskowyżu irańskiego, aż po Afgsnistan wyrosły miasta z zigguratami od Tepe Sialk po Jiroft gdzie znajdują się ruiny największego zigguratu na świecie. Ale żaden z tych ośrodków miejskich nie mial planu kolistego, nie zmieniła tego ekspansja Ariów. Nie znajdujemy również archeologicznych śladów kolistych miast w Indiach. Poza mętnymi wzmiankami w wedyjskich Puranach o być może kolistych miastach Tripury. Ślad się więc urywa.

MARI i HARRAN

Na zachód od Iranu na pograniczu dzisiejszej Syrii i Iraku znajduje się ruiny kolistego miasta Mari Od III tysiąclecia p.n.e. ważny ośrodek polityczny i handlowy na szlaku północna Mezopotamia – północna Syria. Okresowo pod władzą Sumerów, Akadów, Asyryjczyków. Największego znaczenia nabrało Mari pod rządami Amorytów na przełomie XIX/XVIII w. p.n.e. Zdobyte około 1757 r. p.n.e. przez Hammurabiego, stopniowo popadało w ruinę. Napewno nie zbudowali go Ariowie. Teoretycznie miasto zaliczane jest do tych wybudowanych na planie koła, ale widać zasadniczą różnicę w stosunku do Arkaim późniejszych fundacji sasanidzkich. Po pierwsze to bardziej nieregularna elipsa, a bezładna bezplanowa sieć ulic i uliczek nie nosi cech celowego przemyślanego projektu, brak też orientacji astronomicznej czy geograficznej miasta. Poza tym miasto nie mogło stanowić wzoru dla Ariów ponieważ leżało od dawna w ruinie gdy ci zaczęli zasiedlać wyżynę Irańską. Podobnie ma się rzecz z mniej więcej kolistym Harranem. Pierwsza udokumentowana próba budowy koncentrycznego kolistego miasta miała miejsce dopiero w VIII stuleciu p.n.e. ii została podjęta przez Deiocesa władcę indoeuropejskiego ludu Medów który zasiedlił zachodnią część Iranu.

Miasta ludów irańskich

STOLICA MEDII EKBATANA

Herodot tak opisuje miasto Deiocesa, Ekbatanę:

I: 98,2. Rozkazał im zbudować mu domy godne jego władzy królewskiej i wzmocnić go ochroną. Zrobili to Medowie. Zbudowali mu duży i silny dom, gdziekolwiek w kraju, który im wskazał, i pozwolili mu wybrać ochronę spośród wszystkich Medów.

I: 98.3 Po uzyskaniu władzy zmusił Medów do zbudowania mu jednego miasta, umocnienia go i opieki nad nim silniejszej niż nad całą resztą. Medowie też to dla niego zrobili. Zbudował więc duże i mocne mury, jeden stojący wewnątrz drugiego w kręgach, które teraz nazywane są Ecbatana.

I: 98.4 Twierdza jest tak zaprojektowana, że ​​każdy krąg murów jest wyższy niż następny krąg zewnętrzny o nie więcej niż wysokość jego blanków; do czego przyczynia się w pewnym stopniu samo miejsce na wzgórzu na równinie, ale głównie zostało to osiągnięte dzięki umiejętnościom.

I: 98,5 W sumie jest siedem kręgów; w najbardziej wewnętrznym kręgu znajdują się pałac i skarbiec; a najdłuższa ściana ma długość mniej więcej taką samą, jak ta, która otacza Ateny. Blanki pierwszego kręgu są białe, drugiego czarnego, trzeciego kręgu fioletowe, czwartego niebieskiego, a piątego pomarańczowego:

I: 98,6 tak więc blankowanie pięciu kół jest pomalowane kolorami; a blanki ostatnich dwóch kręgów są pokryte, jeden srebrem, a drugi złotem.

I: 99.1 Deioces zbudował te mury dla siebie i wokół swoich kwater i nakazał ludziom mieszkać poza murem.

Co symbolizowały kolory poszczególnych kręgów możemy na razie tylko fantazjować, na pewno jednak złoto było związane symbolicznie z boskimi atrybutami władzy, siedem kręgów murów ma na pewno jakiś związek z mitologią i wizją kosmosu medyjskiego. Według Herodota dzielili się na następujące plemiona: Busowie, Paretakenowie, Struchaci, Arizantowie, Budiowie, i Magowie. Według części uczonych Magowie nie tyle byli plemieniem co kastą kapłańską mazdaizmu lub wczesnego zaratusztrianizmu. Związek urbanistyki miasta z zaratusztrianizmem może więc być nieprzypadkowy i nawiązywać do jakiejś bardzo starej tradycji. Mierne postępy prac archeologicznych w Ekbatanie nie pozwalają dotąd na rozwikłanie zagadki. Współczesny Hamadan ma także plan kolisty, ale nowe domy kryją pod sobą tajemnicę siedmiu kręgów Ekbatany.

ZA ACHEMENIDÓW

O miastach Achemenidów wiemy w gruncie rzeczy niewiele. Odkopywano głównie dzielnice pałacowe. Wiemy, że Ekbatana odziedziczona po Medach letnia stolica Persji miała kolisty plan. Z mniej więcej tego okresu (6 w. p.n.e.) pochodzi okrągłe grodzisko Erk Kala – Starożytny Merw znajdujący się pod panowaniem perskim. To stanowisko jest o tyle istotne, że wspomina o nim Awesta jako o jednym z miast 16 mitycznych krain.

Elamicka Suza reprezentowała z kolei miasto ludu nieindoeuropejskiego, a achemenidzi wznieśli pałac królewski w Suzie na planach prostokątnych. Być może achemenidzki gród późniejszego Gor miał plan kolisty. Generalnie achemenidzkie założenia miejskie i pałacowe bazują na kwadratach i prostokątach. Widać ich zupełnie nowe koncepcyjnie rozplanowanie jeśli już to bliższe planom miast Elamu, Mezopotamii i Grecji. Z kołem nie mają nic wspólnego. Natomiast w tym samym czasie Platon w swoich dialogach pisze o Atlantydzie wybudowanej na planie koła. Koliste idealne miasto zaginionego kontynentu złożone z koncentrycznych kręgów gdzie w centralnym punkcie stała świątynia Posejdona a kręgi odzwierciedlały hierarhię społeczną. Możemy jedynie spekulować co zainspirowało Platona, i czy jego pomysł ma jakiś związek z rzeczywistymi miastami na planie koła.

PARTYJSKA HATRA

Po okresie panowania prostokątnej urbanistyki hellenistycznej pojawia się sygnał powrotu do koncepcji miasta koła, a może dopiero krystalizuje się koncepcja. Miasto zostało założone w państwie Seleukidów prawdopodobnie w III lub II w. p.n.e. na szlaku handlowym łączącym Syrię z Mezopotamią. Szczyt rozkwitu Hatry przypada na I-II wiek n.e. – pełniła ona wówczas rolę jednego z ważniejszych ośrodków religijnych i handlowych starożytnej Partii. Położone na szlaku prowadzącym znad Zatoki Perskiej do Syrii, miasto pośredniczyło w handlu pomiędzy państwem Partów i krajami położonymi dalej na Wschód a Cesarstwem Rzymskim. Jako warowne, otoczone było dwiema kolistymi liniami murów obronnych (zewnętrzny miał obwód ok. 8 km, wewnętrzny – ponad 6 km), wzmocnionych 163 wieżami, o 7 bramach zewnętrznych i 4 wewnętrznych, i przez starożytnych opisywane jako twierdza nie do zdobycia. Widać wyraźnie, że w centralnej części mieści się dzielnica ze świątyniami dominującym na platformie sanktuarium słońca i pałacami. Jest to jakaś próba radialnego uporządkowania struktury miasta z zaznaczoną mistyczną symboliką. Prawdziwa eksplozja tej koncepcji nastąpiła dopiero w Państwie Sasanidów w pierwszych wiekach naszej ery. I tu mamy przesłanki do odpowiedz dlaczego tak się stało.

KOSMICZNE MIASTA SASANIDÓW

Khor Ardaszīr, Gor, Firuzabad – stolica Ardaszira

Historia Gor sięga czasów Achemenidów . Położone było na osłoniętej górami nizinie, Aleksander Wielki podczas swojej inwazji na Persję zatopił achemenidzki gród. By je zdobyć, rozkazał przekopem skierować wody rzeki do miasta. Jezioro, które stworzył, przetrwało do czasu, gdy Ardaszira I, który zbudował kilkukilometrowy tunel, aby je osuszyć. Ardaszir stworzył nowe miasto na planie koła wraz gigantycznym, koncentrycznym promieniście rozchodzącym się aż do gór założeniem urbanistycznym o średnicy ponad 30 kilometrów

Nowe miasto Ardashira było znane jako Khor Ardaszīr , Ardashīr Khurrah i Gōr . Jego plan odznaczał się tak niesłychaną precyzją w pomiarach, że perski historyk Ibn Balkhi napisał, że został „zaprojektowany za pomocą kompasu” (jeszcze go w Persji w tamtych czasach nie znano). Miasto chronił wykop o szerokości 50 metrów i średnicy 2 kilometrów. Miasto miało cztery bramy; na na północy była Brama Hormazda, na południu Brama Ardaszira, na wschodzie Brama Mitry, a na zachodzie Brama Wahrama. Ale co ciekawe mimo perfekcyjnej geometrii miasta jego bramy nie pokrywały się z kierunkami wsch-zachód. Odchylenie jest bardzo duże i kilkanaście stopni. Dlacego tak zrobiono? Miasto przecinały promieniście rozchodzące się ulice dzieląc je na równw 20 sektorów. Te najdłuższe krzyżujące się drogi od bram w odleołości 6 do 10 km kończą się budynkami twierdz lub Pałąców i ogrodów. z. Jedna z dróg kończy się w Qal´a-ye Dokhtar, pierwsza rezydencja Ardašîra, zbudowana została w tym samym czasie co okrągłe miasto, to pałac o królewskich wzniesiony w środku rozległych potężnych fortyfikacjach na szczycie górskiego płaskowyżu w zakolu rzeki Tang-âb.

Kolejna droga kończy się w imponującym pałacu Ardaszira zniezionym nad jesiorem zwanym Ardaszir Kurreh.

Centralny. Kompleks dzielnicy królewskiej zostały zbudowany w samym środku koła o promieniu 450 m. W centrum miasta znajdowała się wysoka platforma lub wieża, zwana Terbal. Miał 30 m wysokości i spiralny kształt. Na którym Arabowie wzorowali minaret w Samarze Projekt jest wyjątkowy w Iranie i istnieje kilka teorii dotyczących celu jego budowy. Jedni uczeni widzą w tym budynku nawiązanie do zigguratu na szczycie, którego znajdować się miała platforma dla świętego ognia. Inni sugerują obserwatorium astronomiczne. Uważa się, że centralny budunek miasta był architektonicznym poprzednikiem Wielkiego Meczetu w Samarze w Iraku i jego charakterystycznego minaretu, malwiya. Inna teoria mówi, że była to wieża obserwacyjna i donżon obronny, Wydaje się, że niektóre z tych funkcji mogły współistnieć w tej ogromnej budowli.

Za kręgiem murów dzielnicy królewskiej 1/3 zajmowała zwarta zaplanowana zabudowa samego miasta również otoczona murami. Pomiędzy tym murem , a murem zewnętrznym znajdowały się ogrody i rezydencje bogatych mieszczan. Kolejne kręgi za miastem, w promieniu kilkunastu kilometrów, już nie otoczone murami wyznaczały obszary upraw rolnych, rezydencji i ogrodów arystokracji, tam też znajdował się pałac Ardaszira Ghal’eh Dokhtar i duża świątynia ognia. Akwedukty i podziemne tunele (khanaty) doprowadzały wodę z gór do miasta i na pola. Najeźdźcy arabscy uważali iż jest to coś na kształt rajskiej doliny, co nie przeszkodziło im dokonać tam spustoszenia i rabunku.

Gor i Isztakhar usilnie stawiały opór najeźdźcom arabskim w latach 630 i 640; zostały zdobyte dopiero przez Abdallaha ibn Amra w latach 649-50. Nazwa miasta została zmieniona na Peroz-abad , „Miasto Zwycięstwa”. Od tego czasu miasto było znane pod różnymi odmianami tej nazwy, w tym Firuzabad ( فیروزآبا Fīrūzābād). Rabowane podczas kolejnych wojen i zaniedbane przez nowych władców miasto od podboju islamskiego zaczęło chylić się ku upadkowi, Straciło też znaczenie przestając być jedną ze stolic nowego imperium

Miasto zostało ostatecznie opuszczone w okresie panowania dynastii Kadżarów.Obok ruin powstała osada, która jest obecnie nowoczesnym Firuzabadem położonym 3 km na wschód od ruin Gor.

Ktezyfon –Veh Ardaszir główna stolica Sasanidów

Miasto pierwotnie znane jako Seleucja , zostało odbudowane i przemianowane w 230 roku przez założyciela imperium Sasanidów, króla Ardaszira I (224-240) na Veh-Ardaszir. Nieopodal odbudowanej Seleucji wzniesiono dodatkowe miasto w kompleksie urbanistycznym Ktezyfonu. Miasto zostało zaprojektowane jako okrąg otoczony murami, z koncentryczną siatką ulic Znane było jako ośrodek kultury żydowskiej gdzie opracowywano Talmud babiloński. Było zamieszkane przez wielu zamożnych Żydów i Chrześcijan co spowodowało że stało się siedzibą patriarchy kościoła nestoriańskiego .

W Talmudzie jest zapisane jako Ardaszir, położone po drugiej stronie rzeki Tygrys naprzeciw miasta Ktezyfon.

W połowie V wieku Veh-Ardaszir zalały wody katastrofalnej powodzi, która podzieliła miasto na dwie części. Spowodowało to jego upadek i opuszczenie części dzielnic. Za panowania króla Chosrowa II (590-628) w okolicy pobliskiego ogrodu zwanego Bagh-i Hinduvan (co oznacza „ogród Indii”) wzniesiono drugi pałac władcy.

Darab, Daráb-Gerd – miasto twierdza

Miasto Darab to jedno z najstarszych miast w Iranie, wspomniane w perskim eposie Szahname autorstwa Ferdowsiego . Legenda przypisuje powstanie miasta Dariuszowi I , stąd jego wcześniejsza nazwa Daráb-gerd (miasto Dariusza).

W okolicy znajdują się różne pozostałości, w tym Kalah i Daráb (cytadela Dariusza), która składa się z szeregu robót ziemnych ułożonych w kręgu wokół odizolowanej skały. Innym zabytkiem w okolicy jest olbrzymia płaskorzeźba , rzeźbione na pionowej powierzchni skały, reprezentujący zwycięstwo Sasanidzkiego króla Szapura I nad rzymskim cesarzem Walerianem w 260 r. n.e.

Według Hamzy al-Isfahaniego , miasto miało trójkątny kształt, a okrągły mur obronny, który został odsłonięty, został zbudowany w VIII wieku przez gubernatora Farsu pod rządami Hadżdżaja ibn Yusufa. Przekaz ten jest niepewny, Gubernator raczej odbudował zniszczone podczas najazdu koliste miasto. Krąg zamknięty murami ma około ma bez małą 2 kilometry m średnicy.

Takht-e Soleymān – cytadela świątynna

Kolista cytadela zawiera pozostałości świątyni ognia Adur Gushnasp , zoroastryjskiej świątyni ognia zbudowanej za czasów Sasanidów. Wykopaliska archeologiczne ujawniły ślady zamieszkania z V wieku p.n.e. w okresie Achemenidów , a także późniejsze osadnictwo Partów w cytadeli. Poza świątynią znajdowało się tam Sasnidzkie miasteczko i rezydencja królów, otaczająca niezamarzające jezioro ogrzewane przez magmę

Isfahan, Aspahan, Yyaj – Trzy Miasta

Odkrycia archeologiczne świadczą, że Isfahan był osadą zamieszkaną już w okresie paleolitu. Miasto odgrywało istotną rolę w okresie państwa Medów, a także w późniejszych czasach imperium perskiego. Za panowania Partów misto straciło na znaczeniu, by odzyskać znowu swoje znaczenie w czasach sasanidów jako ośrodek naukowy i ważny punkt strategiczny. Miasto, jak i region nosiły wtedy nazwę Aspahan lub Spahan. Miastem zarządzała grupa zwana Espoohrans, która pochodziła z siedmiu szlacheckich i ważnych irańskich rodzin królewskich. Zachowane fundamenty potężnych mostów z czasów Sasanidów w Isfahanie sugerują, że królowie Sasanidzcy realizowali tutaj także bardzo ambitne projekty urbanistyczne. Podczas gdy polityczne znaczenie Isfahanu spadło w tym okresie, Asphahan był wczasach sasanidzkich znaczącym ośrodkiem naukowym. Wielu książąt Sasanidów studiowało w mieście matematykę. Znaczna była także jego rola militarna. Jego strategiczne położenie na skrzyżowaniu starożytnych dróg do Suzy iPersepolis uczyniło go idealnym kandydatem do pomieszczenia stałej armii, gotowej w każdej chwili do wymarszu na Konstantynopol . Słowa „Aspahan” i „Spahan” pochodzą od języka Pahlavi lub perski środkowej, co oznacza „miejsce armii”. Istnieje wiele teorii na temat postania Isfahanu, w rzeczywistości niewiele o nim wiadomo przed panowaniem dynastii Sasaniów (ok. 224 – ok. 651 n.e.). Zapiski historyczne sugerują, że pod koniec IV i na początku V wieku królowa Szuszandukt , żydowska małżonka Jazdegerda I (panował 399–420) osiedliła znaczną kolonię żydowską w Yahudiyyeh (pisanej również jako Yahudiya), osadzie 3 km na północny zachód od Zoroastryjskiego miasta Gabae, którye znajdował się na północnym brzegu rzeki Zayanderud . Stopniowy spadek populacji Gay (Jay) i jednoczesny wzrost populacji Jahudija i jego przedmieść po islamskim podboju Iranu te trzy koncentryczne miasta stały się jądrem współczesnego muzułmańskiego Isfahanu. Po podboju arabskim znaczenie miasta znacznie zmalało, aż do czasu kalifatu Abbasydów, od których panowania rozpoczął się jego nieprzerwany rozwój.

Aspahan, Gay i Jahudija były wybudowane na planie koła, charakterystycznym dla miast Partów i Sasanidów. Sasanidzkie Okrągłe miasto Isfahan nie zostało jeszcze odkryte. Ze względu na trudności w prowadzeniu prac archeologicznych na terenach pokrytych współczesną zabudową.

Dlaczego Sasanidzi uparli się na te koliste plany miast? Odpowiedzi musimy poszukać w mitologii, kosmogonii astrologii i religii zaratusztriańskiej, a także wynikających z nich koncepcji władzy i społeczeństwa.

ZARATUSZTRIAŃSKI KOSMOS

Jak wyobrazano sobie kosmos w czasach Achemenidów i Sasanidów możemy się dowiedzieć pośrednio z Awesty Denkard i Bundahiszn. Przekaz ten jest po głębszej analizie dość niejednoznaczny i niejasny.

1. Według części badaczy starożytni Irańczycy wierzyli, że słońce, księżyc i gwiazdy znajdują się poniżej niebios-Domu pieśni Ahura Mazdy (Garothman) osłonięte diamentowym szańcem nieba które chroni czystą boską krainę przed skalaniem jej przez Angra Mainyju (Boyce, Zaratusztrianizm I, s. 132). Kryształowa opoka ma więc być granicą wszechświata, którą opisywano że jest jak „worek” i jest nieskończenie wielka i nie do przebycia. Ogień poniżej diamentowej opoki był połączony z niekończącymi się światłami . Było to nawiązanie do związku między światłem, które przechodziło od prototypów do kreacji, a ogniem, który je przenika. Uważano, że istnieje pięć rodzajów ognia: ogień zamieszkujący siedzibę Ohrmazda na wysokości, ogień ludzi i zwierząt, ogień roślin, ogień chmur i ognie ziemskie ( Bundahišn , tr. Anklesaria, 3.7, 7.9; por. 18; patrz. ātaš ).

2. Z drugiej strony istnieje teoria przezroczystego kryształowego nieba, przez które przechodziło światło gwiazd i innych ciał niebieskich, sugeruje, że w tym przypadku barira z diamentu oddziel ziemię od wszystkich ciał niebieskich. Te sąd doprowadził prawdopodobnie późniejszych uczonych zaratusztrian do utożsamiania stworzonego nieba z „firmamentem” ( spihr ; Bundahiszn , tr. Anklesaria, 2.2), który znajdował się poniżej regionu niekończącego się światła, i regionu księżyca i słońca. Słonce i księżyc umieszczano według tej koncepcji za, kryształową barierą. Można założyć, że być może dopuszczano istnienie wielu sferycznych kryształowych barier.
3. Według trzeciej koncepcji Firmament gwiazd, planet (planety zaliczano do gwiazd) i konstelacji zodiaku znajdował się nad „sferą chmur” i sam był podzielony na dwa poziomy: sferę konstelacji i ponad nią „niezmieszanych gwiazd”, które miały za zadanie odpierać ataki Arymana na wyższe obszary kosmosu ( Bundahišn, tr. Anklesaria, 2,2-9, 3,7, 6J). Nad firmamentem (lub „kulą gwiazd”; Haug i West, 7,5) położone być miały sfery księżyca, słońca, świetlistych Amesza Spentów (Amahraspandān) i niekończącego się światła. Począwszy od sfery gwiezdnej, górne poziomy służyły także jako siedziby dusz zmarłych prawych (Haug i West, 7-12; por. Np. Y. 19.6). Światło przenikając przez sfery traciło część czystego światła Ohrmazda. Mówiono, że prototypy tworów i dzieł bożych zachowały się w różnych sferach, a ich światło docierało jednak do ich ziemskich odpowiedników ( Bundahišn , tr. Anklesaria, 7,9; por.Yt. 8.38, 12.28-29), Teoria, ta może odzwierciedlać starsze wyobrażenia.
4. Według części pism z tego samego okresu, słońce, i księżyc krążą wokół szczytu ( tērag ) Harā, który miał 180 okien na wschodzie i tyle samo na zachodzie, co odpowiada 360 dniom starożytnego irańskiego roku ( Yt. 12.25; Bundahišn , tr. Anklesaria, Vb2-3). Może to być najstarszy wątek nawiązujący do koncepcji płaskiej ziemi gdzie kosmiczna góra Hara stanowi centrum wszechświata.
5. Najbardziej nowoczesna z naszego punktu widzenia jest koncepcja według której astronomowie zaratusztriańscy uważali, że różne ciała w kosmosie mają kształt kulisty lub zbliżony do kuli. W starszych pismach Awesty nie określano ich wielkość, a w bundahiszn za Sasnidów znajdujemy dość zabawne porównania mówiące, że słońce jest większe od Iranu. Myśleli także o samym wszechświecie jako kulistym lub mającym kształt jaja, a o ziemi jako kuli. Sposób, w jaki wyjaśnili to zjawisko nowicjuszowi, polegał na myśleniu o kosmosie jako o jaju, a o ziemi jako o żółtku w jajku (Menog-i Kharad, 44.1-2 (tr. West w SBE 24.85). W Denkard (3.1.26.6) napisano, z kolei że: „PYTANIE 9. Zadano pytanie: Wspomniano, że na szeroko zaludnionej (ziemi) słońce świeci na przeciwległe do niej na 3 1/2 karszwarów, aby je oświetlić: co jest tego przyczyną?
   ODPOWIEDŹ. Wiedz, że ziemia ma związek z wysokimi górami, które ją otaczają, i ze wszechświatem: postać Ziemi jest okrągła, a połowa tej ziemi z siedmiu karszwarów jest według religii podobna do 3 i 1/2 karszwarów ; a dzięki temu, że ziemia krąży wokół słońca w jego ruchu, zawsze świeci pięknem, blaskiem i blaskiem połowy ziemi.
   Jak widać już w X wieku n.e. istniał heliocentryczny pogląd na strukturę układu słonecznego, przy jednoczesnym widzeniu ziemi jako centrum wszechświata. (Pierwsza heliocentryczna koncepcja układu słonecznego zostala sformułowana przez Arystarcha z Samos w III w p.n.e.. Heliocentryczne koncepcje pojawiły się również w Indiach, Babilonii i świecie arabskim (na terenie dzisiejszego Afganistanu, a być może także w Mali).

LEGENDA 1. Domena Aahura Mazdy – dom Pieśni-Garothman, niebiosa, 2. „Diamentowa” opoka niebios. 3. Strefa niekończących się świateł 4. strefa gwiazd stałych, 5. strefa gwiazd ruchomych i zodiak, 6. strefa słońca i księżyca, 7. ziemia, H. Kosmiczna góra Hara Bezrati na VII kontynencie Kswaniratha- siódmy kaszwar. VI do I. sześć ziemskich kontynentów otoczonych oceanem Vorukasza.

Jak widać w czasach sasanidzkich te koncepcje koegzystowały jakoś ze sobą i jakoś nie starano się ich ujednolicić mimo ich oczywistego wykluczania się wzajemnie. Część z nich zapisano przypuszczalnie jako święte stare przekazy, których nie wolno naruszać, a część to być może echo nowszej, wnikliwszej analizy astronomicznej i matematycznej, którą dołączono do pism. Które są starsze, które nowsze nie sposób określić. Dlaczego tak się stało, nie wiemy.

KOSMICZNE LICZBY

Wyraźnie jednak każdą z koncepcji kosmosu starano się uporządkować według podziału na 7 części lub sfer. To odpowiadało Heptadzie Bóg Ahura Mazda i jego sześć emanacji w postaci Amesza Spentów. Koncepcja różnych stacji we wszechświecie: Księżyca, Słońca i gwiazd (por. Arda Viraz Nameh 6.3.6.1-2 i Zadspram). 1.29 Zadsprama stwierdza również, że „niebo sięga aż jedną trzecią poza stację gwiazdową”. Nie zajmujemy się tutaj pomiarami, ale raczej pojęciem wielowymiarowego nieba niż jednowymiarowej skorupy jajka używanej w metaforze wyjaśniającej. Bundahishn 7.1-2 stwierdza, że ​​poza stacjami są nieskończone światła, co oznacza empiryczny wymiar duchowy. Istnieje także trójpodział:

1. Sfera emanacji boskich – Amesza Spentowie,
2. Sfera boskich bytów stworzonych – Jazatowie gwiazdy stałe, słońce i księżyc
3. Sfera istot żyjących na ziemi także z trójpodziałem – rośliny, zwierzęta i ludzi

Widać wyraźną wizję koncentrycznej budowy wszechświata i podział na ponadczasową sferę Boską i kosmos oddzielony nieprzekraczalną barierą. To akurat brzmi dość współcześnie, ponieważ nauka trż widzi barierę kosmosu jako nieprzekraczalną. Astrologia zaratusztriańska jest jeszcze bogatsza symboliczne układy liczbowe. Już historycy greccy wysoko cenili matematykę, astronomię i astrologię magów, a uczeni i filozofowie greccy w Persji częstokroś nabywali wiedzę z tych dziedzin

ZIEMIA

Oceany, morza, jeziora, deszcz i rzeki powstały po ataku Arymana. Tisztra kojarzony z Syriuszem (Pers. Teštar) przemieścił wszystkie wody na ziemię, tworząc mityczny ocean słodkich wód Vorukasza. Z niego wybiły źródła dając początek ziemskim oceanom, morzom, jeziorom i rzekom, Źródła trzech świętych rzek znajdują się pod święta górą Hara Bezrati na siódmym kontynencie zwanym Kswanirata (Kszwaniratha).

Położenie Kswaniraty jest niejednoznaczne, z jednej strony jest to kontynent niedostępny dla ludzi, położonym w bliżej nieokreślonej przestrzeni z drugiej mówi się o nim jako o kolebce ludzi i wszystkich istot żywych (Geusz Urwan – prototyp życia roślinnego,, prototyp zwierząt, prototyp człowieka) a w innej jeszcze części pim jest to ziemia Ariów utożsamiana czasem z krainą Arjanem Waedża.

Pozostałe 6 kontynentów rozumianych czasem jako krainy znajdowało się jednoznacznie na ziemi. Koncepcję 7 kontynentów przedstawiano także jako 7 kręgów oddzielonych od siebie Górami, morzami, pustyniami i lasami nie do przebycia

KONCEPCJA HAFT KEŠVAR (siedem regionów)

zwyczajowy podział geograficzny świata w tradycji irańskiej. Starożytni Irańczycy, którzy być może wierzyli w trójdzielny podział ziemi (patrz IRAJ), stworzyli uporządkowany obraz świata, wyobrażonego jako rozległy, okrągły i otoczony wysoką górą ( harā bəritzaitī , patrz ALBORZ ).

Zgodnie z tą tradycją świat został podzielony na siedem (kołowych) regionów ( karšvar < karš- ‚do orania. Zostały one wyobrażone jako oddzielone od siebie lasami, górami lub wodą, sześć flankujących środkową część zwaną w Avesta Xvaniraθa-, prawdopodobnie Xvaniraθa-„sa, nie spoczywający na niczym innym”, co dorównywał wszystkim pozostałym razem wziętym i przewyższał je pod względem dobrobytu i fortuny Pierwotnie tylko ten kontynent był zamieszkany przez człowieka i znajdował się tam legendarny dom Aryjczyków ( Airyō.šayana- ) ( Yt. 10. 13 z Bundahišn 14. 38), ludzie rozmnażali się i rozproszyli w innych regionach oraz utworzyli różne rasy i obrzędy ( Dēnkard8.13.2-3).

Suwerenność nad wszystkimi siedmioma regionami objęli irańscy królowie-bohaterowie Stąd kilka wyrażeń oznaczających „króla siedmiu regionów” zaczęto używać jako synonimów „króla Iranu” Koncepcja „siedmiu regionów” miała korzenie indo-aryjskie i pomimo pewnych twierdzeń (np. Herzfeld, s. 684-85) była niezależna od mezopotamskiego światopoglądu , który przedstawiał Ziemię jako środkowy poziom kosmosu i składającą się z wysoce cywilizowanego jądra otoczonego czterema regionami zamieszkałymi przez dzikusów o negatywnych cechach.

Irańska koncepcja jest związana Gathami Zaratusztry ( Y. 32.3, tr. Insler, s. 45) iw pełni poświadczona w hymnie Avesty do Mitry ( Yt. 10.12-16, 67), który opisuje boga jako badającego świat „cały Airyō.šayana- ” i panującego „nad wszystkimi regionami (vīspāhu karšvōhu ), a mianowicie Arəzahī – wschód’), Fra-daδafšu’południowy wschód’), Vīdaδafšu – „południowy zachód”), Savahī – „zachód”), Vouru.barəštī- północno-zachodni’), Vouru.-ǰarəštī – północny wschód oraz wspaniały region Xvaniraθa – ( Xᵛaniraθa- bāmī -) w centrum. System ten wpłynął na eschatologię zoroastryjską. Duchowy przywódca czuwa nad każdym regionem ( Bundahišn), a sześciu towarzyszy z Astwaereta – zbawiciela, zgodnie z Dādestān ī Dēnīg (XXXV 4-6) powstanie wraz z nim, aby wypełnić swoją misję w sześciu regionach otaczających Kswaniratę -. Co ciekawe, noszą oni nazwy symetrycznie odpowiadające imionom sześciu keszwarów.

KRÓLEWSKI PODZIAŁ

Wiedza geograficzna Irańczyków znacznie wzrosła w okresie Achemenidów, kiedy imperium zostało podzielone administracyjnie na dwadzieścia okręgów (patrz 20 sektorów Firuzabadu -Gor) podatkowych (satrapie) i etnicznie na około trzydzieści narodów (OPers. Kāra s). Jednak pojęcie siedmiokrotnego podziału ziemi wpłynęło na ideologię perską . Uważano, że Dariusz Wielki podzielił swoje imperium na siedem części i oddał je lojalnym podwładnym, którzy pomogli mu odzyskać perski tron. ​​Wspomina o tym Platon, (Epistel III, tr. Bury, s. 501, 503); oraz aramejski dokument z Egiptu datowany za panowania Dariusza II wyznaczający gubernatora dystryktu jako hptḥpt ‚(siódmego) , z irańskiego * haftaxʷapāta„ Obrońcę jednej siódmej”. Pokazuje to, że podział regionu na siedem okręgów był normalną praktyką wzorowaną na kosmologii irańskiej, polegającą na podziale ziemi na siedem kešvarów.

Podobnie, prolog do Szahname Abu Manṣura Moḥammada b. ʿAbd-al-Razzāq podaje następującą informację, ze źródła datowanego na około 620 r., kiedy wojska Sasanidów podbiły Egipt : „Ziemia jest podzielone na cztery kierunki ( čahār-sūy ) od jednego końca do drugiego i (także) na siedem części ( haft bahr ), z których każdą część nazywali kešvar. Pierwszy to Arzah, drugi Ša-bah, trzeci Faradadafš, czwarty Vidadafš, piąty Vurubarst, szósty Vurujarst, (i) siódmy, który jest centrum świata, Ḵoniras-e bāmi (wspaniały pełen splendoru), i to jest ten, w którym my jesteśmy, a królowie nazywali go Ērānšahr ”. Następnie ten sam tekst wylicza kraje świata, od Chin po Cesarstwo Bizantyjskie, zgodnie z czterema kierunkam. Inny rozbudowany „irański” schemat „siedmiu kešvarów”, w podobny sposób układający znane narody w sześć połączonych okręgów otaczających centralny Ērānšahr, podał Abu Rayḥān Biruni.

Geometria

Skąd ta geometria? Geometria jest jedną z głównych cech kształtowania się architektury perskiej. Badania w zakresie geometrii architektury perskiej są niemożliwe bez znajomości geometrii. Wydaje się również, że w tym przypadku, religia i jej koncepcje były jednym z ważnych motorów napędowych rozwoju tej nauki w Persji. Ale dlaczego geometria była aż tak ważna? Geometria była także wiedzą niezbędną w geografii i astronomii, a to jak się okazuje wiąże się z budową tych miast. Od czasów Medów i Achemenidów, a być może jeszcze wcześniej miasta i budynki, starano się uporządkować według trzech zasad reprezentujących pojęcie boskiej Aszy (ład, ład kosmiczny, porządek, prawo). Stąd przypuszczalnie geometria, koliste, koncentryczne i radialne koncepcje urbanistyczne sasanidzkich architektów.

1. Miasto miało odzwierciedlać w mistyczny sposób budowę kosmosu złożoną ze sferycznych kręgów, podział na 7 części jest dobrze widoczny planie Khor Ardaszīr. Miało t znaczenie zapewne magiczne, mające zapewnić miastu dobrobyt, bezpieczeństwo i nieprzerwany rozwój.
2. Miasto miało odzwierciedlać i unaoczniać mieszkańcom w mikroskali geografię świata
   dzielnica królewska symbolizowała święty kontynent Kswanirata a sześć kolejnych radialnych kręgów dzielnic lub obszarów, było symbolicznie przyporządkowane 6 Keszwarom. W wypadku Gor 20 sektorów nawiązywało do 20 satrapi Dariusza Wielkiego
3. Trzecia zasada mówiła o hierarhi panowania nad światem. W centralnym punkcie dzielnicy królewskiej znajdowała się zwykle świątynia ognia wyniesiona na platformie (odniesienie do góry Hara) symbolizująca boskie panowanie i świętą władzę, której podlegają Amesza spentowie i pozostałe pięć istot żywych stworzonych przez Ahura Mazdę. Także władza ziemska symbolicznie odwzorowana była w tej świętej siódemce. Król królów Pan siedmiu regionów ziemi, panujący nad kręgami hierarhicznego społeczeństwa. Dodatkowo samo koło symbolizowało Chwarenach boską władzę i moc świętą, a także symbol królewskiej inwestytury.

W ten sposób miasto było miniaturą całego kosmosu, boskiego i ziemskiego porządku. Miano kosmicznego całkowicie im się należy, bez interwencji kosmitów.

EPILOG

Kiedy arabscy najeźdźcy opanowali Iran i minął pierwszy szał rabunku i zniszczenia ogromne koliste miasta Sasanidów wzbudziły podziw i zachwyt zdobywców. Zaczął się złoty wiek Islamu gdy zaczęto tłumaczyć starożyrne księgi perskie greckie i rzymskie znajdujące się w ocalałych bibliotekach Sasanidzkich i paradoksalnie tak jak rzym poniekąd podbiła kultura hellenska, tak światem Islamu zawładnęła kultura perska.

Według Ya’qubi , plany miasta zostały sporządzono wcześniej, ale dopiero 2 sierpnia 762 r. rozpoczęto budowę pod nadzorem czterech architektów. Odbył się dość dziwny rytuał wyznaczania granicy okręgu miasta przez Kalifa za pomocą ognia i płonących węgli. No nie da się ukryć, że rodzi to zaratusztriańskie skojarzenia. Ogromne zasoby zostały zgromadzone na potrzeby projektu: arabscy ​​kronikarze donoszą o 100 000 robotników i rzemieślników oraz sumach 18 milionów złotych dinarów lub 100 milionów srebrnych dirhamów. Pałac Złotej Bramy i główny meczet , a także niektóre biura administracyjne, zostały najwyraźniej ukończone do 763 roku, pozwalając al-Mansurowi przenieść swoją rezydencję do miasta, a reszta Okrągłego Miasta została ukończone do 766. 

Okrągły plan miasta był bezpośrednim odzwierciedleniem tradycyjnego perskiego projektu urbanistycznego Sasanidów . Starożytne miasto Gur / Firouzabad jest prawie identyczne pod względem rozplanowania w porównaniu z Bagdadem Abbasydzkim, promieniste ulice i oraz układ budynków rządowych i świątyń w centrum miasta. Wskazuje to na fakt, że był on oparty na perskich projektach. Dwaj architekci, którzy zostali zatrudnieni przez Al-Mansura to Naubakht zaratusztrianin perski i Maszallah ibn Athari, (syn ognia świętego) persko-żydowski astrolog i astronom. Ludność w mieście także zostałą zdominowana przez Persów, podobnie jak najwyższe urzędy, które przejął arystokratyczny ród perskich Baramakidów. Nowe miasto nazwano Miastem Pokoju. Przeniesiono także do niego uczonych ze sławnych Perskich uniwersytetów w Gondiszapur i Nisibis wraz z tym co ocalało z ich bibliotek. No i kto kogo podbił.

W pierwszych wiekach istnienia Bagdad mógł przywodzić na myśl stolicę mitycznej Atlantydy, która według opisu Platona. Niestety, przykręcenie śruby ortodoksji islamu zniweczyło rozwój kultury, a najazd mongolski obrócił Bagdad w perzynę.

Idealne miasto i społeczeństwo

Idea doskonałego miasta i państwa nie przepadła z upadkiem Sasanidów i Bagdadu. Europa odziedziczyła ją wraz z geometrią Euklidesa, dialogami Platona i koncepcjami zaratusztriańskimi, które odżyły w renesansowej Europie. Pico del Mirandola opisuje miasto słońca z jego kolistą koncentryczną strukturą, jako stolicę Państwa doskonałego, którym rządzą mędrcy oraz mądrość miłość i moc.

Mirandola znał język aramejski, arabski i hebrajski, w swoich pracach często powołuje się na mądrość i wiedzę Zaratusztry, kabałę i tajemnice magów chaldejskich, oraz Hermesa Trismegistosa i Platona. Wielokrotnie powołuje się na księgi arabskie chaldejskie inne starożytne teksty. Przypadek, czy też miał w rękach poza apokryfami jakieś pisma zaratusztriańskie, które dodatkowo go inspirowały.

• 

Jakby nie dedukować idea idealnego miasta państwa opętała ludzi renesansu do tego stopnia, że architekci miasta Palma Nova we Włoszech postanowili takie miasto zbudować. Czy jest to cień pomysłów perskich, trudno powiedzieć, ale nie można tego wykluczyć.

I na koniec Polski akcent, spójrzcie na plan Zamościa to też miało być miasto idealne. I co ciekawe i symboliczne Zamość niemal od początku kształtowany był jako miasto otwarte na różnorodność kultur i religii. Osiedlali się tu chętnie obok Greków, Ormian, Żydów — Anglicy, Szkoci, Niemcy, Włosi, Holendrzy, Turcy i Persowie. Wraz z ludnością miejscową tworzyli oni specyficzną, wielobarwną społeczność miejską. Polskie Veh Ardaszir! 😉