ZARATUSZTRIANIZM POD RZĄDAMI ACHEMENIDÓW

Pytanie najczęściej zadawane przez historyków religii irańskiej w tym stuleciu i jedno z tych najbardziej gorąco dyskutowanych to, czy Achemenidzi byli Zaratusztrianami, czy nie.

Odpowiedź na to pytanie jest powszechnie poszukiwana w analizie podobieństw i różnic między zaratusztrianizmem a religią Achemenidów, wyrażaną w ich inskrypcjach królewskich. Różnice często definiowano w kategoriach „pominięć i rozbieżności” w inskrypcjach w porównaniu z ze znanym z późniejszych pism zaratusztrianizmem: Wielu badaczy doszło do wniosku, że ponieważ wiele kluczowych terminów i pojęć zoroastryzmu nie występuje w staroperskich inskrypcjach, religia Achemenidów nie była przynajmniej „czystym” zoroastryzmem. Takie punkty widzenia nie uwzględniają jednak w wystarczającym stopniu faktu, że Awesta, nasze główne źródło najstarszych tekstów o religii irańskiej i staroperskie inskrypcje to dwa zasadniczo różne rodzaje tekstów: proklamacje królewskie kontra teksty rytualne, w różnych językach. Nie ma zatem żadnego szczególnego powodu, by oczekiwać wzmianki o na przykład Zaratustrze, który, jak można zauważyć, również nie jest wymieniony w inskrypcjach sasanidzkich, które wyraźnie a nikt nie kwestionuję że za Sasanidów Persja była zaratusztriańska.

Aby odpowiedzieć na takie pytanie, należy oczywiście dokładnie opisać i zdefiniować zarówno pojęcie „Religi Achemenidów”, jak i… „Zaratusztrianizm”. Dla naszego celu zdefiniujemy luźno tę pierwszą jako religię wyrażoną w różnych pierwotnych i wtórnych źródła będących do naszej dyspozycji, a Zaratusztrianizm jako religię wyrażona w świętej księdze Aweście.

Zobaczymy, że istnieje tak wiele podobieństw między religią Achemenidów a zdefiniowanym zaratusztrianizmem. Idąc tym torem trudno wnioskować, że zaratusztrianizm nie była religią królów Achemenidów, przynajmniej od czasu panowania Dariusz i później.

Pierwotne pytanie ma wtedy dwie możliwe odpowiedzi. Albo Achemenidzi zawsze byli Zaratusztrianami, albo miała miejsce reforma religijna, dzięki której pierwsi Achemenidzi stali się Zaratusztrianami. Mary Boyce opowiada się za pierwszym rozwiązaniem wskazując, że w naszych źródłach nic nie wskazuje na to, że była to jakakolwiek reforma religijna. Byłby więc wiarygodny wniosek, że w VI wieku Awesta była znana w zachodnim Iranie i że przynajmniej od Dariusza Awesta funkcjonowała realnie w Persji.

Wydaje się, że jest to najlepsze rozwiązanie problemu, chociaż inne scenariusze są do pomyślenia. Gdyby na przykład religię przynieśli perscy zdobywcy, nie byłoby reformy, tylko nałożenie ich religii na religię podbitych, i istnieją wskazania (w genealogii), że tak może być.

Źródła

Nasze źródła dla religii Achemenidów to:

1. Źródła podstawowe:

– Napisy staroperskie.

– Inskrypcje akadyjskie i elamickie.

– Inskrypcje elamickie i aramejskie z Persepolis (ok. 509-458 p.n.e.).

– Litery aramejskie (koniec V w.).

– Sztuka i archeologia Achemenidów.

2. Źródła wtórne: źródła greckie: Herodot i inne.

Ponieważ inskrypcje staroperskie zaczynają się dopiero od Dariusza I, informacje o historii i religii przed tym okresem – w tym oczywiście wszystko o Medach i innych wcześniejszych plemionach irańskich, takich jak Scytowie – musimy szukać w innych źródłach.

Cylinder Cyrusa

Jedynym obszernym tekstem króla irańskiego przed Dariuszem jest cylinder Cyrusa napisany w języku akadyjskim, w którym Cyrus opisuje swoją politykę religijną. Niestety ten tekst nie mówi nam wiele o własnej religii Cyrusa ani o jego polityce religijnej w ojczyźnie, brak innych bezpośrednich źródeł. Kwestia religii Cyrusa jest zatem gorąco dyskutowana, chociaż nie ma żadnych: przekonujące argumenty za którąkolwiek z aktualnych opinii.

Teksty elamickie z Persepolis

Teksty elamickie znalezione przez Instytut Orientalny w Persepolis podczas wykopalisk w latach 1933-34 prowadzonych przez Ernsta Herzfelda i wydane jako tabliczki klinowe z fortyfikacji (z lat 509-494 za panowania Dariusza I) i skarbca (datowane na lata 492-458 z czasów panowania Dariusza I, Kserksesa i Artakserksesa I) dostarczają szerokiej gamy informacje o religii, z których nie wszystkie są jeszcze jasno zrozumiałe. W tekstach wspomina się wielu bogów, a także kilka rodzajów nabożeństw, jak również kilka rodzajów kapłanów. Tabliczki dostarczają również informacji o rodzajach i ilości produktów kupowanych w celach religijnych. Większość bogów jest wyraźnie Irańskich, ale jest też kilku elamickich i babilońskich

Bogowie

Perscy bogowie i bóstwa:
Ahuramazdâ
Visai Bagâ „Wszyscy Bogowie”
Ispandâramaiti „Życiodajna pokora” (Amesza Spenta Armaiti)
Naryasanga, Av. Nairya Sangha (pahlawi Nêryôsang Jazat)
Ertâna Fraverti „przed-dusze geniusze” (Frawaszi)
*Druvâ, albo bóg Czasu (Av. Zruwâ „czas”), albo bóg lub bogini Zdrowia (por. OPers. duruva „zdrowy, (Zurwan)
I Jazatowie:
bez szwanku”, Av. Druwâspâ „ta, która utrzymuje konie w zdrowiu”)
Mizhduszi, najwyraźniej żeńskie bóstwo „przyznające nagrodę” (Av. mizhda „nagroda”
Bertakâmiya, bóstwo określane jako „ten/ona, przez którego osiąga się czyjeś życzenie”?
Huwarîra, bóstwo wschodu słońca?
bóstwa rzek, gór, miejsc i miast.
Bogowie elamiccy (Koch, 1977, s. 101-9):
Humban: główny bóg elamicki
Napir irshara „Wielki Bóg”;

itp.

Bogowie babilońscy (Koch, 1977, s. 109-12):

Adad: bóg pogody
KI: „Ziemia”.

Rytuały

Główną rytuałem była nabożeństwo lan (Elamickie d.lan; Koch, 1977, s. 129-40). To jedyny rytuał, która jak się wydaje był celebrowany z rozmachem, sądząc po dużej ilości materiałów ofiarnych w zapisie.

Na tabliczkach termin d.lan jest często wymieniany razem z imionami bóstw, np. PF 1956, bóstwa(Jazatowie) wymieniani są zwykle razem z *Druvą, *Huwarirą, Ziemią i *Visai Bagâ.

Ponieważ sam Ahura Mazdâ jest rzadko wspominany w tych tablicach, zwykle zakłada się, że posługa była

sprawowana dla najwyższego bóstwa, które dlatego nie zostało wymienione z imienia (Koch, 1977, s. 138).

Wśród innych rodzajów nabożeństw były daussa „nabożeństwo libacyjne” (Av. zaothra) lub daussiya i baga-daussiya „libacja dla boga (bogów)” (Koch, 1977, s. 125-29).

Kapłani i słudzy religijni

Wśród urzędników odpowiedzialnych lub uczestniczących w nabożeństwach można wymienić: (Koch, 1977, s. 154-).

– Szaten „kapłan” (Elamita), najczęściej wymieniany termin.
– Magusz, zajmujący się głównie posługą w rytuałach LAN, wyjątkowo w rytuale dla Visai Bagâ, Druvâ, rzek,i gór
_ Jaszta (św. jaszta), „ofiarnik”
– âterwakhsza (Av. âtrewakhsza), pierwotnie odpowiedzialny za ogień. Ten kapłan jest również wspomniany tylko w związku z posługami LAN.

Teksty aramejskie z Persepolis

Teksty aramejskie znalezione podczas wykopalisk Instytutu Orientalistycznego w Persepolis w latach 1936-38 ograniczają się do inskrypcji opisujące przybory do przygotowania haomy, takie jak „moździerz” hâwan (Av. hâwana) i „tłuczek abiszâwan”.

Aramejskie teksty z Elefantyny

Te listy z kolonii wojskowej w Elefantynie nad Nilem pochodzą w większości z V wieku. Najważniejszym dowodem w tych listach są nazwiska, z których niektóre wyraźnie odzwierciedlają religię Awesty, np.

Artaxwant „*posiadający Zakon”
Öterfarna „cieszący się szczodrością ognia”
Ãrma(n)tidâta „daną przez (Życiodajną) Ãrmaiti”
Bagafarna „cieszący się szczodrością bogów”
Bagazuszta „w którym (w którego ofierze) bogowie mają upodobanie, aprobowane przez bogów”
Hômdâta „(dziecko) podarowane przez Haomę”
Mazdayazna „który poświęca się/czci (Ahura) Mazdy”
Mithradâta „(dziecko) podarowane przez Mitrę”
Mithrayazna „który poświęca się/czci Mitrę”
Spentadâta „(dziecko) podarowane przez Życiodajną (Ãrmaiti?)”
Tîripâta „chroniony przez Tîri” (Tisztrę).
Zhâmâspa, epicka nazwa. (Dżamaspa)

Inskrypcje Achemenidów

W inskrypcjach Achemenidów królowie są przedstawieni jako czczący, tj. składający ofiary wielkiemu bogowi (baga) Ahuramazdzie, który stworzył i utrzymuje uporządkowany kosmos i nadał im królewskie dowództwo, tak aby mogli (przywrócić) i utrzymać porządek na ziemi. Celem ustalonego porządku jest zapewnienie szczęścia człowiekowi i takie pokierowanie jego życiem, aby znalazł się wśród wybrańców Ahuramazdy po Sama Stara Awesta jest zasadniczo ustnym oświadczeniem poety-ofiarnika o jego wiedzy, pochwałą Ahura Mazdy i jego dzieła oraz obwinienie, czyli potępienie tych, którzy stoją po stronie Kłamstwa. Spośród

terminów technicznych dla wypowiedzi boga, najczęstszym jest proste słowo „mówić”, ale jest też

„rozkazuj, pouczaj, wyświęcaj” (sah-) i „ogłaszaj” (sangh-), co jest używane zarówno w odniesieniu do ofiary, jak i Ahura Mazdy. Jego wypowiedzi są w rzeczywistości same w sobie zdolne do zwalczania Kłamstwa i jego zła oraz do ochrony wszystkich żywych istot. I to przez jego wypowiedzi, ofiarnik ponownie przywraca świt.

Odpowiednikiem awestyjskiego sangh- w języku staroperskim jest thangh-, standardowe określenie wypowiedzi króla lub proklamacja:
Król Dariusz ogłasza (thâti) … Te oświadczenia królów Achemenidów ogłaszają ich wiedzę, pochwałę Ahuramazdy i jego dzieła, wskazanie winy wyznawców Kłamstwa i jego celu, a tym samym służą przestrzegania zasad religii na ziemi.

W swoim oświadczeniu król określa swoją tożsamość i swoją stronę w walce ze złem. Tak więc w Behistun

inskrypcja, przekazuje informacje:

• autoprezentacja króla poprzez podanie jego imienia i pochodzenia (por. DNa 8-15).

• oświadczenie o przynależności króla zwolenników do Ahury Mazdy, który nadał mu królewskie dowództwo.

• oświadczenie o działalności króla: wspieranie dzieła Ahuramazdy i zwalczanie sił Kłamstwa.

Podczas gdy oświadczenia Dariusza o jego tożsamości (jestem Dariuszem, wielkim królem itp.), wszyscy przeciwnicy Dariusza są obecni sami wyznawcy fałszu, jak w DB 1,77-78: A pewien Babilończyk, Nidintu-Bel, syn Ainairy, powstał w Babilonie. On skłamał ludowi: „Jestem Nabuchodonozor, syn Nabonida”.

W inskrypcji Dariusz bez żadnych wątpliwości określa swoją przynależność do stronników Ahuramazdy: Król Dariusz ogłasza: Ahuramazda jest mój, jestem z Ahuramazdą. Poświęciłem się Ahuramazdzie. Niech Ahuramazdâ mi pomoże!

Tutaj relacja między Ahuramazdą a królami jest przedstawiona jako relacja między bogiem a jego czcicielem/ofiarnikiem, w którym Ahuramazdâ w zamian za kult/poświęcenie pomaga królowi w utrzymaniu jego porządku na ziemi. To jest bardzo jednoznacznego określenia funkcji ofiary i wzajemnego zadłużania się dwóch uczestników: ofiara i boskość (patrz poniżej Rytuał).

W swoich inskrypcjach Dariusz zapewnia nas, że był aktywnym uczestnikiem walki z Kłamstwem i uważa, że jego przeciwnicy zostali zdezorientowani i oszukani przez Kłamstwo i tak stali się jego sługusami.

Bycie po stronie Kłamstwa przejawia się również w czczeniu niewłaściwych bogów, dewy. Dariusz i Kserkses

obaj zakazywali kultu złych bogów (dewów) jako środka tłumienia i karania lokalnych buntów, a Dariusz wyraźnie nakazuje karanie złoczyńców (np. DB 4.67-69).

Król przedstawia się jako król sprawiedliwy, jednak traktujący wszystkich jednakowo i sprawiedliwie (DB1.20-22, DNb 16-24), i nagradza tych, którzy postępują zgodnie z Prawem (dâta), które ustanowił (DB 1.23, por. OAv. 1.28.10), ale karze tych, którzy tego nie robią. W ten sposób królowie wypełniają swoje obowiązki wobec Ahury Mazdy, przestrzegając jego prawa oraz ścigając i karząc tych, którzy t są kłamcami i buntownikami lub cudzoziemcami, którzy czczą niewłaściwych bogów, a jego radą dla innych królów jest zachowywanie się w ten sam sposób (DB 4.61-65). Podstawowym akceptowanym zachowaniem jest mówienie tylko tego, co było prawdziwe (hashiya), uczciwe postępowanie (ershtâ) i robienia tego, co jest proste (râsta), w przeciwieństwie do kłamstwa (durujiya-), czynienia zła lub błędu (vinâthaya-), zachowywania się w wypaczony sposób (zûra kar-), podstępnie lub chaotycznie (mitha). Ponadto król ma chronić ziemię przed obrzydliwością, złym smrodem kłamstwa (gasta). Pilnować Przestrzeganie Prawa, to znaczy tego, co zostało uznane za prawdziwe i prawidłowe zachowanie, to także nie schodzenie z prostej drogi w buncie przeciwko władzy (DNa 58-60).

Człowiek, który zachowuje się dobrze, to znaczy zgodnie z ustalonym prawem Ahuramazdy, otrzyma nagrodę zarówno w życiu doczesnym jak i życiu pozagrobowym. Celem człowieka jest działanie w taki sposób, aby za życia stał się szczęśliwy (shiyâta) co jest tym co Ahuramazdâ przeznaczył dla niego) z wyznawcami (artâvan) po śmierci (DB 5.18-20, XPh i por. Y.71.13-16). Król oczywiście spełnia wolę boga na ziemi.

Tak więc podstawową funkcją króla jest przezwyciężenie chaosu i zła oraz przywrócenie i utrwalenie porządku politycznego, pokoju i płodności w jego królestwie. Warunkiem wstępnym jest znajomość tajemnic, a raczej podstawowych prawd egzystencji, a także dowództwa (khshassa), na które ofiarnik musi ciężko pracować, ale król jest obdarzony przez samego boga.

Najważniejszą z tej ezoterycznej wiedzy jest wiedza o znaczeniu Ahuramazdy, o jego supremacji wśród bogów, jego porządkowi kosmicznemu, w tym ustanawianie szczęścia dla człowieka oraz nadanie przezeń królewskiego dowództwa. Podobnie jak Ahuramazdy, zadaniem króla jest utrzymanie porządku na jego ziemi, i rzeczywiście, ilekroć Dariusz widział chaos który panował w kraju, przywraca go do porządku (DNa 31-36, XPh 30-35). Tak więc to od króla zależy utrzymanie pokoju ustanowionego dla ludzkości przez Ahuramazdę, a zadaniem ofiarnika jest jego utrzymanie (JH.35.4, 3.47.3).

Widzimy, że prosty termin shiyâti w inskrypcjach Dariusza jest strukturalnie zbliżony do Staro Awestyjskiej

koncepcji pokoju i pastwiska. Podobnie, ale znacznie krócej w inskrypcji Dariusza ustanowienie drogi do nieba, ziemi dla ludzi i dobrych rzeczy dla człowieka: szczęścia (shiyâti).

Wreszcie król pełni funkcję „estetyczną”. Tak jak ostatecznym celem ofiary ze Starej Awesty jest uczynienie tego istnienie „doskonałym, czystym” (frasha) w oczekiwaniu na ostateczną „Doskonałość” lub „Czystość” na końcu świata, a więc Dariusz stara się także stworzyć „doskonałe” (frasha) dzieło na ziemi (DSf 55-57).

Podsumowując, król Achemenidów wiernie wykonuje swoje zoroastryjskie obowiązki, i to jest całkowicie jasne:

• wychwala Ahuramazdę i jego uporządkowany kosmos,

• czci Ahuramazda i innych bogów, czyli tych godnych czci,

• odrzuca niewłaściwych bogów, dewa,

• powtarza raz po raz, że Ahuramazda jest największym z bogów,

• i przedstawia się jako posiadający wszystkie dobre cechy wyznawcy Porządku i Ahuramazdy.

Król tkwi w prawdzie w tradycji Zaratusztry, w istocie w swej funkcji pośrednika między bogami a ludźmi, jako najwyższy ofiarnik, podobnie jak Zaratusztra w Starej Aweście. Co więcej, w przeciwieństwie do ofiarnika ze Starej Awesty, nie musi się martwić o to, że udowodni, że jest kompetentny, gdyż podobnie jak Zaratusztra jest wybrańcem przez Ahuramazdy i został obdarzony królewskim dowództwem przez

samego boga: Dariusz w rzeczywistości łączy w jednej i tej samej osobie funkcje najwyższego króla, którego prototypem był Yima – i najwyższego ofiarnika, którego prototypem był Zaratusztra. W późniejszej, sasanidzkiej literaturze, podobnie pokazany jest czas, kiedy świat ponownie stanie się frasza (Odnowiony), czego, jak widzieliśmy, już dokonał Dariusz.

Tak więc Dariusz wpisuje się w długą linię irańskich królów, którzy oczekują końca obecnego świata i jego odnowy.

Religia Persów według Herodota (ok. 425 p.n.e.)

Wśród szczegółów dostarczonych przez Herodota na temat religii perskiej zwróć uwagę na następujące, z których większość jest znana: z tradycji Awesty lub późniejszej tradycji zoroastryjskiej:
Ofiary muszą mieć miejsce tylko w obecności maga. Po tym, jak ofiara zostanie podzielona na kawałki, została ugotowana, leżała na miękkiej trawie. Mag zaś zaśpiewa hymn, który miał opowiadać o pochodzeniu bogów

Persowie uważali za najbardziej haniebną rzecz na świecie kłamstwo, następną zadłużanie się. Czcili

rzeki i nigdy nie zanieczyszczali ich brudem z własnych ciał, myjąc się w rzece (1.139). Ciała zmarłych chowano dopiero po rozerwaniu przez psy lub ptaki drapieżne. Mędrcy pokrywali ciała woskiem przed ich zakopaniem (1.140). Mędrcy zabijali zwierzęta inne niż „psy” zwłaszcza mrówki i węże oraz inne latające lub pełzające stworzenia własnymi rękami (1.140).

Inni klasyczni autorzy o religii staroperskiej

Innym klasycznym źródłem jest Ksantus z Lidii, który żył nieco przed Herodotem i który daje nam dwa ważne

fragmenty informacji:

1. Persowie twierdzili, że to Zoroaster ustanowił zasadę zakazującą palenia zwłok lub innego bezczeszczenia

ognia;

2. Magowie mieszkają ze swoimi bliskimi krewnymi.

To także Ksantusowi przypisuje się najwcześniejsze świadectwo o datowaniu życia Zaratusztry. Pisarz Diogenes Laertius w swoim Życiu Filozofów cytuje Ksantusa mówiącego, że między Zaratusztrą a grecką ekspedycją Kserksesa upłynęło sześć tysięcy. Cytuje także Hermodorusa ze szkoły platońskiej, twierdzącego, że Zaratusztra żył w Persji przed pięcioma (lub sześcioma) tysiącami lat, od zdobyciu Troi.

tłumaczenie z:

Introduction to Zoroastrianism by Prods Oktor Skjærvø strony 24-31

Jacek Kotela