Współpraca zaratusztrian i chrześcijan za Sasnidów

Jak Zaratusztrianscy władcy Persji razem z chrześcijańskimi nestorianami skutecznie uratowali spuściznę kultury greckiego i rzymskiego antyku.

Miasto Gondeszapur znajdowało się w południowo-zachodniej Persji, w pobliżu współczesnego miasta Ahwaz, w prowincji Chuzestan. Gondeszapur zbudowano w miejscu gdzie znajdowały się ruiny starej partyjskiej fortecy około 260 r. n,e., za panowania drugiego monarchy z dynastii Sasanidów, Szapura I (ok. 241–272),, gdzie wcześniej istniała prehistoryczna osada ariówa znana jako Genta Szapira („Piękny ogród”).

Ponowna lokacja Gondeszapur, któremu nadano pierwotną nazwę w języku nowoperskim Bih-az-Andiyu Sabur („miasto szabli, które jest lepsze niż Antiochia”),, miał upamiętniać zdobycie  rzymskiej Antiochii Sasanidów, a być może także uwięzienie rzymskiego cesarza Waleriana III i całej jego armii oraz 70-tysięcznej armi. W Gondeszapur, Valerian zachorował i zmarł a Mani, prorok i założyciel nowego ruchu religijnego manicheizmu, został stracony w 276 r. za panowania piątego króla Sasanidów, Bahrama II.

Legioniści rzymscy którzy dostali się do niewoli wojnach 256 i 260 r. zostali osiedleni i wykorzystani do budowy Gondeszapur, stąd jego strukturą architektoniczna, przypomina plan do rzymskiego fortu legionów. Miasto początkowo zamieszkiwała duża liczba jeńców, jeńców wojennych wielu ludów oraz zesłańców z terenów rzymskich, zwłaszcza z Syrii. 

Zatrudnienie przez Szapura I i jego następców (Szapura II 309-379, Chosrowa I 531-579 żołnierzy rzymskich, architektów, inżynierów i technicków przy budowie miast, pałaców, mostów, tam, dróg i innych budowli przyczyniło się do połączenia koncepcji i pomysłów wschodu  zachodu w tych dziedzinach i niesłychanej dynaamiki w urbanizacja Persji, boomu gospodarczego i powstania nowe gałęzie produkcji. Na rozwój w wielu dizedzinach, w tm wszekich nauk ogromny wpływ miała także polityka prześladowania religijne w Państwie sasanidów chociaż się zdarzały nigdy nie osiągnęły takiej skali jak w Cesarstwie Rzymskim, a potem w Bizancjum. Dwa lata przed śmiercią Szapur I ożenił się z córką cesarza rzymskiego Aureliana co wzmocniło pozycjęchrześcijan. To właśnie okresie panowania tych władców chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się na wschodzie na całym terytorium perskim, głównie w Chuzestanie. Pomimo dominującej pozycji zaratusztrianizmu jako Sasanidzkiej religii, w pewnym sensie państwowej, zbudowano wiele klasztorów i kościołów. 

Gondeszapur stał się zimową rezydencją królewską, i stolicą prowincji Chuzestan, ośrodkiem naukowymi pierwszym miejsce na Wschodzie, gdzie system medycyny Hipokratesa był nauczany przez greckich wykłdowców. Szapur I, na wzór swojego ojca Ardaszir,a zgromadził  różne księgi z Indii, Bizancjum, Egiptu, Syrii i Grecji, by mieć dostęp do oryginalnych tekstów, a ponadto kazał je przetłumaczyć na perski Nakazał też, by kopia każdej pracy została złożona w nakazał, w Skarbicu Królewskim, (Ganj-i-Shaspigan)

To spowodowało wprost niebywały rozwój nauk medycznych także przez napływ lekarzy zgranicznych z Grecj i Indii „Księdze królów”–Száhnáma, Firdausíego, słynnym poemacie epickim z X wieku, znajduje się wzmianka o istnieniu w Persji, w Gondeszapur pierwszego szpitala ściśle powiązanego ze szkołą medyczną.

Za Shapura II, mniej więcej w połowie jego panowania, na przełomie trzeciego a czwartego wieku założono sławny potem na cały świat uniwersytetu w Gondeszapur którego inntegralną częścią była uczelnia medyczna.
Za panowania Szapura II zakończono kompletowanie Awesty, herezja i apostazje były karane. W tym czasie doszło do prześaldowaniachrześcijan. Od czasów  chrystianizacji Cesarstwa Rzymskiego przez Konstantyna 272-337 i Persowie żywili obawy że wyznawcy tej religii mogą stanowić zaplecze buntu i sprzyjać cesarstwu rzymskiemu. Pod rządami Szapura II, miasto Nisibis i Edessa znalazło się ponownie na terytorium perskim. Cesarz Jowian zawarł z Persami pokój na 30 lat, oddając im ziemie za Tygrysem, Nisibis i Singarę. Chrześcijańscy nauczyciele obawiając się prześladowań Szapura przenieśli się Gondeszapur bliżej granicy z Rzymem do Edessy i Nisibis gdzie zaałożyli w 363-364 n.e. tak zwaną „Perską Szkołę” gdzie wykładano Teologię i medycynę. Sytuacja zmieniła się o 180 stopni na  skutek obalonenia i wypędzenia Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola, w 431 r na mocy decyzji podjętej przez Sobór Efeski, który potępił nauki Nestoriusza pod zarzutem herezji. W cesarstwie Rzymskim nastąpiły dotkliwe prześladowania zwolenników Nestoriusza. Spowodowało to masową ucieczkę ucieczkę  nestorian do Persji. Nestoriusz i jego zwolennicy, założyli Kościół Asyryjski skoncentrowany w górnej Mezopotamii, z centrum w Edessie która  była ch główną siedzibą. Przed prześladowaniami uciekali z Cesarstwa także lekarze, księża, nauczyciele, studenci i misjonarze, którzy szukali azylu w Sasanidzkiej Persji, gdzie kolejni władcy Jezdegerd I (399–420) i Bahram V (420–438) powrócili do tradycji tolerancji religijnej.

Chosrow I, któremu nadano imię Sprawiedliwa lub Nieśmiertelna Dusza (Anōširavan), był ostatnim z wielkich monarchów Sasanidów (panował w latach 531-579) i uznawany za jednego z najwybitniejszych monarchów Persji, Interesował się kulturą, nauką i sztuką. Sukces, jaki odniosła szkoła założona w Ktezyfonie przez nestoriańskiego patriarchę Mar Aba I, niegdyś wybitnego zaratusztrianina, skłoniła Khosrowa I do odtworzenia w Gondeszapur instytucji inspirowanej zaratusztrianizmem, ukierunkowanej specjalnie na nauki medyczne, ale obejmującej również studia literatury, filozofii, elokwencji i poezji.

Dzięki jego mecenatowi nastąpiła ponowna recepcja kultura greckiej, jak i indyjskiej w Persji  przyswajanych dzięki tłumaczeniu ich ważnych ksiąg na język perski, chociaż Avesta, święte teksty starożytnej religii założonej Zoroastra nadal były uznawane za głównym źródło wszystkich nauk. Nastąpiło swoiste zmiesznie się wątków filozofi i nuki greckiej i rzymskiej z osiągnięciami naukowymi zaratusztriańskiej pPersji. Sergiusz de Ra’s al’Ayn (zm. 536), syryjski lekarz, filozof, kapłan i tłumacz, podobno jako pierwszy przetłumaczył dzieła filozoficzne i medyczne z języka greckiego na język syryjski. Chosrow uważał go za najmądrzejszego ze wszystkich tłumaczy i zaprosił go na swój dwór.

Zainteresowania Chosrowa I medycyną i filozofią zgadzały się z wcześniejszą koncepcją Galena rozpowszechnioną w starożytnym świecie, zgodnie z którą każdy lekarz powinien być filozofem, więc oba te kierunki nauki miały być kultywowani razem. Dlatego też entuzjastyczne powitanie przez Chosrowa grupy siedmiu filozofów o wielkiej sławie, wygnanych z Aten przez cesarza bizantyjskiego Justyniana I po zamknięciu Akdemii Platońskiej nie było zaskoczeniem. W 529 r. przybyli oni na terytorium perskie, gdzie znaleźli schronienie w stołecznym Ktezyfonie pod opieką zzachinszacha. 

Ci byli profesorowie wybrali Persję, uważając ją za o wiele lepszą (w powszechnych opiniach, jako „kraj platońskiego króla-filozofa, w którym królowała sprawiedliwość”) w porównaniu z coraz większymi prześladowaniami pogan w Cesarstwie Bizantyjskim. Rzeczywistość nie była jednak tak bajkowa jak to sobie przybysze wyobrażali zawiodły ich zarówno praktyki i niska ludzka natura sprawujących władzę, jak i sam król, który mimo iż miał ogromny wpływ na kulturę i studował filozofię, wysokiej klasy uczonym filozofom wydał się tych sprawach ignorantem. To rozczarowanie skłoniło ich do podjęcia decyzji o powrocie na ziemie bizantyjskie, choć groziło to surowe  kary i represje. Chosrow zrobił wszytko co mógł by umożliwić im bezpieczny powrót. Po zwycięskiej wojnie narzucił Justynianowi, jako klauzulę zawartą w traktacie pokojowym między Persami i Bizantyjczykami, bezpieczeństwo osobiste powracających filozofów, jak również wolność zachowania przekonań religijnych. Zgodnie z postanowieniami tego traktatu pokojowego Justynian I oprócz znacznej sumy złota otrzymanej w ramach rekompensaty o uwolnienie dużej liczby Bizantyjczyków, którzy zostali schwytani przez Persów, zezwolił uchodźcy Tribunusowi z Palestyny, greckiemu lekarzowi, na pozostanie na dworze w Khosrow przez jeden rok.” Tribunus bardzo dobrze wyleczył Chosrowa z ciężkiej choroby. Pod koniec roku pobytu, zamiast domagać się należnego wynagrodzenia, Tribunus zaapelował do Khosrowa I o zastąpienie tego uwolnieniem bizantyjskich jeńców. Następnie zwolniono około trzech tysięcy więźniów, więcej chciał Tribunus, co przyniosło mu wielkie publiczne uznanie. Ten niezbyt długi pobyt Ateńskich filozofów na perskim dworze i dysputy filozoficzne jakie wtedy prowadzono był jednak silnym impulsem dla transmisji dorobku greckiego i rzymskiego antyku do Persji. Drugo czynnikiem była emigracja nestorian z bizncjum.

Po zamknięciu Szkoły w Edessie i Uniwersytetu Ateńskiego (529) emigracyjny strumień nestoriańskich uczonych i lekarzy płynął nieprzerwanie na terytorium Persji i dalej aż do Arabii, Chin, Indii i Syberii. W Persji nestoriańscy misjonarze zostali zaproszeni przez Chosrowa do nauczania w odnowionej akademii Gondeszapur i tłumaczenia wcześniejszych dzieł pochodzenia greckiego, syryjskiego i indyjskiego na język perski i język narodowy Pahlavi. To doprowadziło do rozkwitu studia teologiczne, filozoficzne, medyczne i inne nauki  na uniwersytecie, którego sława i autorytet miała przetrwać wieki.

Ścisły związek panujący między religią a medycyną wyjaśnia, dlaczego wielu nestoriańskich duchownych było również lekarzami. Na terenach, do których migrowali nestorianie, zakładano chrześcijańskie szkoły teologiczne, w tym uczelnie medyczne, jak to miało miejsce w mezopotamskich miastach Edessa i Nisibis. Tam kontynuowano tradycje i praktyki Hipokratesa nauczane już w tych szkołach, podobnie jak te w Aleksandrii, gdzie kształcono niektórych nestorian.

Nauczanie filozofii i nauk medycznych przez nauczycieli nestoriańskich opierało się na ich przekładach na język syryjski ksiąg greckich, a mianowicie Arystotelesa i Platona, Hipokratesa i Galena. W Gondeszapur, gdzie powstała najsłynniejsza ze szkół medycznych nauczających medycyny greckiej. Jego akademia, w tym szkoła medyczna i duży szpital. Do uczonych nestoriańskich dołączyli nie chrześcijanie pochodzenia perskiego, greckiego, żydowskiego i indyjskiego, chociaż nestorianie cieszyli się największym prestiżem w dziedzinie filozofii, teologii, matematyki i astronomii.

Polityka kulturalna, do której zachęcał Khosrow I, kontynuował Khosrow II, ostatni wielki monarcha Sasanidów (panujący w latach 590-628) znalazło to odzwierciedlenie w skompletowaniu i bogatej jednej z największych w ówczesnym świecie kolekcji dzieł naukowych zgromadzonej w bibliotece Gondeszapur. Oprócz dokumentowania, konserwacji nowych nabytków, biblioteka ta promowała także tłumaczenie, kopiowanie, tekstów i ilustracji  medycznych głównie pochodzenia greckiego lub spisanych w sanskrycie. Księgi były tłumaczone na język syryjski lub pahlawi, głównie przez lekarzy syryjsko-nestoriańskich. Od początku okupacji islamskiej do późniejszego zastąpienia języka syryjskiego przez arabski Persowie korzystając z tych tłumaczeń, tej niezrównanej spuścizny transmitowali teksty i idee, kulturę i naukowe osiągnięcia anyyku na trzech kontynentach, na których rozszerzyła się domena arabska”.

Wraz z przybyciem nestoriańskich uchodźców sławę zyskało szkolnictwo medyczne w Gondeszapur z programem zbliżonym do aleksandryjskiego. Rewolucyjnym uzupełnieniem byla obowiązująca studentów, praktyka w szpitalu. Studia oparte na tekstach Hipokratesa, Galena, Platona, i Arystotelesa, trwały na trzy lata. Na pierwszym roku skupiano się na ćwiczeniu rozumowania i matematyki, a w ciągu kolejnych lat studiowano teksty Hipokratesa, Galena i Dioskuridesa.

Diagnozy i leczenia sytuacji klinicznych nauczano w oparciu o logikę, etykę Hipokratesa i wiedzę anatomiczną, przy czym praktyka przeważała nad teorią. Po ukończeniu trzyletniego programu studiów od wszystkich studentów wymagano zdania egzaminu końcowego. Następnie wydawano im zaświadczenia uprawniające do wykonywania zawodu lekarza.

Bimaristan (co oznacza „miejsce dla chorych”) zostało zbudowane w Persji na wzór tych, które zostały zainstalowane z inicjatywy kościoła syryjskiego na terytorium bizantyjskim. W „Kronice Zachariasza, biskupa Mityleny, wspomnino o  jednym ze szpitali, które Khosrow I kazał zbudować i wyposażyć w lekarzy i środki do działania. Szpitale te, a także pomniejsz szkoły medyczna, były związane z akademią Gondeszapur  Działalność szpitala  zależała od dyrektora i personelu medycznego, farmaceuty i pomocnika. dyrektor szpitala posługiwał się syryjskim jako językiem urzędowym, choć w razie potrzeby posługiwał się miejscowym dialektem. Ponieważ jednak większość tekstów była pisana w języku greckim, którym posługiwała się większość pracowników i nauczycieli posługiwala się tym językiem. Osiągnięcia medyczne w Gondeszapur były w VI i VII wieku najbardziej zaawansowane w starożytnym świecie, a niektóre osiągnięcia medycyna europejska powtórzyła skutecznie dopiero w XX wieku. Wiedza z Gondeszapur odziałała zarowno na naukę islamską po podboju arabskim, jak i na na nauki medyczne w Europie. Gondeszapur było modelem naśladowanym w islamskim systemie szpitalnym, wszczepionym później w Bagdadzie, Sziraz i innych miastach Bliskiego Wschodu i Europy. 

W roku 638 Gondeszapur zdobyli  Arabówie pod wodzą  Abu Sabra, który autrzymywał uniwersytet i szpital początlowo nie naruszony.  Od tego momentu Akademia zaczęła się jednak chylić ku upadkowi pozbawiona protektoratu i wsparcia jakie zapewniali władcy Perscy. Część ksiąg uległa rozproszeniu, albo zniszczeniu.

Działalność szpitala malała, a uczelnię praktycznie sparaliżowano muzułmańskimi przepisami. Ostatnim wkładem szkoły medycznej w wiedzę tamtych czasów byłaby farmakopea licząca 17 lub 22 tomy, napisana (ok. 869 r.) przez chrześcijańskiego lekarza Sabura Ibn Sahla, używana przez szpitale i apteki, a później przyjęta jako tekst do studiów w całym kalifacie Abbasydów. Sabur, który był ostatnim znanym dyrektorem szpitala Gondeszapur, znał te leki, ich moce i sposoby przygotowania. Napisał Aqrabadhin, jedną z pierwszych książek o antidotach. Pozostałych lekarzy i naukowców na rozkaz  Kalif Ar Rszida przeniósł do Bagdadu wezyr, perski arystokrata, Jahja ibn Chalid ibn Barmaka, który przeszedł na islam gdzie uruchomił szpital na wzór Gondeszapur. W ten sposób arabowie uzyskali między innymi dostęp do starożytnej wiedzy, i ogromnej ilości pism filozofów lekarzy i uczonych greckich i rzymskich, przetłumaczonych na język perski i syryjski. W tym czasie Ruropie zdecydowana większość tych tekstów uległa zniszczeniu i była by bezpowrotnie utracona, gdyby nie mecenar krółow sasanidzkich popierających rozwój nauki. Dzisiaj w szkołach uczy się, że to Arabowie przetłumaczyli greckie i inne antyczne teksty. Nie wspomina się o zaratusztriańskiej Persji, która w czasie gdy chrześcijanie niszczyli pogańskie uczelnie i biblioteki, kultywowała rozwój nauki, a księgi starożytne były gromadzone, kopiowane i tłumaczone, i w ten sposób zostały uratowane także dla kultury europejskiej.